Παράλληλα με τις επιστήμες επιβιώνουν και οι λεγόμενες ψευδο-επιστήμες. Στην επικεφαλίδα ενός συνόλου ισχυρισμών προστίθεται το πρόθεμα ψευδο- όταν εκείνοι που προβάλλουν τους ισχυρισμούς, πρώτον διεκδικούν επιστημονική αναγνώριση και δεύτερον οι ισχυρισμοί τους δεν πληρούν τα αναγνωρισμένα κριτήρια για τις επιστήμες. Βασικό κριτήριο για το χαρακτηρισμό ενός συνόλου ισχυρισμών ως ψευδοεπιστημονικών είναι η διαπίστωση εσωτερικών και εξωτερικών αντιφάσεων και, παράλληλα, η έλλειψη δυνατότητας ελέγχου των υποθέσεων και η ανύπαρκτη ή ελλιπής επαναληψιμότητα των παρατηρήσεων. Ειδικότερα, ψευδο-επιστημονικός είναι κάθε ισχυρισμός που διεκδικεί τίτλο επιστημονικότητας και ταυτόχρονα ενσωματώνει διαδικασίες ενόρασης, επιφοίτησης, πίστης, εσωτερικής φώτισης κλπ., οι οποίες δεν επιδέχονται έλεγχο και επιβεβαίωση ή διάψευση.
Οι λόγοι που συντηρούνται
ψευδοεπιστημονικά θέματα και διαδίδονται τα «συμπεράσματά» τους είναι
πολλαπλοί. Αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις ανθρώπων που διεκδικούν επιστημονική
αναγνώριση από αλαζονεία ή ευήθεια, χωρίς να εφαρμόζουν τις επιστημονικές
μεθόδους, καθώς και περιπτώσεις παραπλάνησης για ιδιοτελείς λόγους, η συνηθέστερη
αιτία προβολής ψευδοεπιστημονικών θεωριών σχετίζεται με την επαναφορά δοξασιών
που έχουν ήδη απορριφθεί - τώρα όμως με το μανδύα της δήθεν επιστημονικής
επιβεβαίωσης. Τέτοιες παραπλανητικές προσπάθειες έχουν πολιτικό, θρησκευτικό ή
κερδοσκοπικό υπόβαθρο, συχνά και ένα συνδυασμό τους. Συγκεκριμένα, οι κύκλοι
που αποβλέπουν σε ανομολόγητους στόχους, δηλώνουν μεν ότι υιοθετούν την
επιστημονικό μέθοδο, εισάγουν όμως ψευδοεπιστημονικές πρακτικές και αυθαίρετους
ισχυρισμούς, οι οποίοι αφενός δεν αποδεικνύονται από τους εισηγητές τους,
αφετέρου δεν είναι δυνατόν να διαψευσθούν, εφόσον δεν υπάρχουν σαφείς
πληροφορίες και στοιχεία για αναζήτηση της αλήθειας.
Στην περίπτωση που μια πολιτική ή
θρησκευτική δοξασία δεν διεκδικεί η ίδια την αναγνώρισή της ως επιστημονική,
δηλαδή δεν δραστηριοποιείται με βάση την επιστημονική μέθοδο, τότε αυτή η
δοξασία δεν χαρακτηρίζεται ψευδο-επιστημονική. Εφόσον υπάρχουν δε αιτιολογημένες
αμφιβολίες για την επιστημονικότητα ενός κύκλου γνώσεων, θεωρούνται αυτές οι
γνώσεις ότι εμπίπτουν στην προσωρινή κατηγορία των παρα-επιστημών, μέχρι να
διαπιστωθεί οριστικά αν πρόκειται για επιστήμη ή για ψευδο-επιστήμη.
Τα ακόλουθα χαρακτηριστικά αποτελούν
ισχυρές ενδείξεις για ψευδο-επιστημονικούς ισχυρισμούς:
• διατύπωση πορισμάτων χωρίς πειραματικά στοιχεία ή εμπειρικά δεδομένα,
• διατύπωση πορισμάτων που αντίκεινται σε αποδεδειγμένα επιστημονικά συμπεράσματα,
• επιλεκτική παρουσίαση δεδομένων που στηρίζουν ένα ισχυρισμό και εξαφάνιση άλλων που τον ανατρέπουν,
• παραπομπή σε πηγές, οι οποίες δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν ή στις οποίες επίσης διατυπώνονται αναπόδεικτοι ισχυρισμοί,
• απουσία δυνατοτήτων ελέγχου προέλευσης των δειγμάτων για πραγματοποίηση πειραμάτων ή για σφυγμομετρήσεις,
• ασαφής ή ανύπαρκτη περιγραφή της συγκρότησης και μεθόδου αξιολόγησης των πειραμάτων ή σφυγμομετρήσεων,
• παράβαση του «κανόνα οικονομίας του Occam», σύμφωνα με τον οποίο, σε περίπτωση πολλών, καταρχάς ισοδύναμων εξηγήσεων, πρέπει να επιλέγεται πάντα η απλούστερη.
Ο λεγόμενος κανόνας του Wilhelm von
Occam ή Ockham (Όκαμ, 1280-1349) χρησιμοποιήθηκε μεν από το συγκεκριμένο
σχολαστικό διανοούμενο του Μεσαίωνα στα γραπτά του, δεν διατυπώθηκε όμως ποτέ
ρητά από αυτόν, αλλά ανάγεται στον Αριστοτέλη. Ο συσχετισμός του κανόνα με τον
Όκαμ έγινε το 19ο αιώνα από το μαθηματικό William Rowan
Hamilton (Χάμιλτον, 1805-1865) και έκτοτε διατηρήθηκε στην Επιστημολογία με τις
ονομασίες Occam's Razor (ή επίσης parsimony),
λατινικά Novacula Occami και γερμανικά Ockhams
Skalpell.
Στον πίνακα που ακολουθεί έχουν καταγραφεί οι γνωστότεροι επιστημονικοί τομείς αλλά και διάφορες ψευδοεπιστήμες που καλλιεργούνται και διαδίδονται:
| ||||
| ||||
