Δημιουργισμός (Creationism, Kreationismus) ονομάζεται μια ψευδο-επιστημονική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η δημιουργία του σύμπαντος και της ζωής στη Γη οφείλεται σε θεϊκή δημιουργία και ότι τα περιστατικά που σχετίζονται με αυτή τη δημιουργία περιγράφονται στα (χριστιανικά) ιερά βιβλία. Κύρια συστατικά του δημιουργισμού είναι η απόρριψη της εξελικτικής επιστήμης, η άρνηση για ύπαρξη αβιογένεσης και η βεβαιότητα ότι η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη αποτελούν ιστορικά-επιστημονικά συγγράμματα.
Μάλιστα οι οπαδοί του δημιουργισμού, οι Δημιουργιστές, διαστρεβλώνουν συστηματικά τα πορίσματα της εξελικτικής επιστήμης, ισχυριζόμενοι, μεταξύ άλλων, ότι ο Δαρβίνος συμπεραίνει, πως ο άνθρωπος κατάγεται π.χ. από τον χιμπαντζή, πράγμα που δεν ευσταθεί σ' αυτή τη μορφή. Η αληθινή διαπίστωση της δαρβινικής θεωρίας είναι ότι ο άνθρωπος και ο χιμπαντζής είχαν στο απώτερο παρελθόν, πριν από 5-7 εκατομμ. χρόνια, κοινό πρόγονο (μάλλον τον ραμαπίθηκο). Έκτοτε εξελίχθηκαν αυτά τα δύο είδη σε διαφορετικές βιολογικές κατευθύνσεις και ο σημερινός χιμπαντζής αποτελεί, ως είδος, επίσης απόγονο του κοινού προγόνου.
Αυτά όλα προκύπτουν από μακροσκοπική μελέτη, ως συνέπεια της εξελικτικής επιστήμης, επιβεβαιώνονται όμως από τις μελέτες του DNA, οι οποίες δείχνουν ότι ο χιμπαντζής και οι άλλοι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι βρίσκονται από πλευράς γονιδίων πολύ κοντά στον άνθρωπο. Μάλιστα, ο πίθηκος Bonobo που αποτελεί μια παραλλαγή του χιμπαντζή, βρίσκεται γονιδιακά πιο κοντά στον άνθρωπο παρά στους άλλους πιθήκους.
Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι, ενώ οι οπαδοί του δημιουργισμού:
- Είναι υποχρεωμένοι να δεχτούν ότι είναι δυνατή η δημιουργία με κατάλληλες διασταυρώσεις εξειδικευμένων φυλών σε διάφορα είδη (σκύλοι, γάτες, αγελάδες κλπ.), έτσι ώστε μερικοί εκπρόσωποι αυτών των φυλών να έχουν απομακρυνθεί σε τέτοιο βαθμό από τους ομόφυλούς τους με αποτέλεσμα να μην μπορούν πλέον να διασταυρωθούν βιολογικά μαζί τους.
- Δέχονται τα σύγχρονα πειράματα της Γενετικής, με τα οποία επηρεάζονται σε εργαστηριακές συνθήκες συστηματικά ζώντες οργανισμοί (καταρχάς φυτά και απλά ζωικά είδη) με χρονική προοπτική μερικών ημερών, μηνών ή ετών και εξ αυτού προκύπτουν νέες μορφές που δεν υπήρχαν προηγουμένως στη φύση. Για παράδειγμα, με κατάλληλες εργαστηριακές παρεμβάσεις το φυτό (ζιζάνιο) Arabidopsis thaliana παύει να αντιλαμβάνεται μεταβολές στο φυσικό φωτισμό και συμπεριφέρεται σαν να βρίσκεται διαρκώς στο φως.
- Δέχονται ότι και σήμερα είμαστε σε θέση να παρατηρήσουμε διαδικασίες εξέλιξης νέων ειδών από ένα προϋπάρχον είδος, όπως π.χ. σε ένα πουλί που ζει σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και έχει το επιστημονικό όνομα Sylvia atricapilla (σταφιδο-τσιροβάκος ή μαυροσκούφης), το οποίο διαχωρίζεται σταδιακά σε δύο ανεξάρτητα είδη, ανάλογα με τις διαδρομές αποδήμησης που ακολουθεί, αλλιώς γίνονται εκείνα που μεταναστεύουν μέσω Ισπανίας και αλλιώς εκείνα μέσω Μικράς Ασίας. Σε μερικούς αιώνες θα είναι δύο διαφορετικά πουλιά.
Οι ίδιοι αρνούνται όμως πεισματικά ότι παρόμοιες διεργασίες έχουν εξελιχθεί και εξελίσσονται στη φύση στην πορεία χιλιάδων και εκατομμυρίων ετών, λόγω περιβαλλοντικών ή άλλων τυχαίων επιρροών και προ πάντων, ότι αυτές οι διεργασίες είναι δυνατόν να αφορούν τα ανώτερα ζώα και εν τέλει τον άνθρωπο.
Οι Δημιουργιστές ζουν σε μια διαρκή, καθημερινή σχιζοφρένεια, την οποία μάλιστα συχνά αποδέχονται, όποτε βρεθούν στην ανάγκη να επιχειρηματολογήσουν δημόσια. Απ' τη μια πλευρά θεωρούν τις (χριστιανικές) ιερές γραφές ακριβέστατα ιστορικά και επιστημονικά κείμενα, άρα δέχονται ως αληθές το γεωκεντρικό σύστημα (έναρξη δημιουργίας του σύμπαντος με διαχωρισμό υδάτων από ξηρά στη Γένεση, που αποτελεί γήινο φαινόμενο ή με την παράκληση «Στήτω ήλιος κατά Γαβαών...» του Ιησού του Ναυή, κ.ά.) κι από την άλλη δεν είναι δυνατόν να αμφισβητήσουν στην καθημερινή επαγγελματική και κοινωνική ζωή τους το ηλιοκεντρικό σύστημα. Οι λόγοι που τους οδηγούν να αποδέχονται ταυτόχρονα τόσο αντίθετα και αντιφατικά πράγματα είναι, αν δεν συντρέχουν λόγοι ιδιοτέλειας, αφενός η χαλαρή γνώση των γεγονότων και αφετέρου κάποιες επίκτητες νηπιακές ή παιδικές φοβίες, οι οποίες τους εμποδίζουν να ξεπεράσουν τις παραδοσιακές ιδεοληψίες. Συνήθως βέβαια εκτελούν απλοϊκά επαγγέλματα με τυπικές δεξιότητες, οπότε δεν χρειάζεται εκεί κάποιος σοβαρότερος προβληματισμός για τη φύση και την κοινωνία.
Οι Δημιουργιστές προκάλεσαν στις ΗΠΑ, ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα, σημαντικές δίκες με στόχο την καταστολή κάθε προσπάθειας για διδασκαλία της εξελικτικής επιστήμης στα σχολεία. Συγκεκριμένα, το έτος 1925 έγινε στο Ντέιτον του Τενεσί μία δίκη σε βάρος του καθηγητή Γυμνασίου, John Scopes (Σκόουπς, καταδικάστηκε σε πρόστιμο 100 δολαρίων), επειδή δίδαξε την επιστήμη της εξέλιξης. Η λεγόμενη «δίκη του πιθήκου» (Monkey Trial) οδήγησε την Πολιτεία του Τενεσί να κηρύξει παράνομη τη διδασκαλία κάθε αντίληψης που δεν συμβάδιζε με τον δημιουργισμό!
Παρ' όλο που αργότερα το εφετείο αθώωσε τον Σκόουπς για τυπικούς διαδικαστικούς λόγους, είχε ήδη καταγραφεί επισήμως μια έντονη διαμάχη μεταξύ της φιλελεύθερης και ανεξάρτητης από δεσμεύσεις επιστήμης και της φονταμενταλιστικής ερμηνείας της Βίβλου, γεγονός το οποίο επιβεβαιώθηκε αργότερα και σε άλλες πολιτείες των ΗΠΑ, όπως π.χ. στην πολιτεία Λουιζιάνα, όπου απαγορεύτηκε η διδασκαλία της εξέλιξης στα σχολεία, εκτός αν διδασκόταν συγχρόνως και η «επιστήμη της δημιουργίας». Ανάλογη υπήρξε και η αντίδραση στο Αρκανσό, όπου ψηφίστηκε ένας νόμος, σύμφωνα με τον οποίο έπρεπε τα σχολεία να αντιμετωπίζουν ισορροπημένα το δημιουργισμό και την επιστήμη της εξέλιξης.
Κι ενώ το ομοσπονδιακό δικαστήριο των ΗΠΑ αποφάνθηκε το έτος 1982 ότι ο δημιουργισμός δεν είναι επιστήμη, θέση που προκύπτει κι από τη θεώρηση και τα κριτήρια, τα οποία πρέπει να ικανοποιεί μια επιστήμη (π.χ. δεν υπόκειται σε πειραματική διάψευση ή επαλήθευση που αποτελεί προϋπόθεση για να ενταχθεί στον κύκλο των επιστημών), ψηφίστηκε το έτος 1995 νόμος στην πολιτεία Αλαμπάμα, σύμφωνα με τον οποίο επιβάλλεται στα σχολεία να προσθέτουν ένα αυτοκόλλητο στα βιβλία της Βιολογίας για να γνωρίζουν οι μαθητές ότι η εξέλιξη είναι αμφισβητούμενη θεωρία, η οποία παρουσιάζεται από εκείνους που θέλουν να εξηγήσουν την εμφάνιση των ειδών.
Με τον όρο αμφισβητούμενη επιβεβαιώνεται, φυσικά, η βασική αρχή όλων των επιστημών ότι δεν είναι δογματικά δεδομένες, όπως τα ιερά βιβλία των θρησκειών, αλλά υπόκεινται σε κρίση και πιθανή τροποποίηση, βελτίωση ή αναθεώρηση, εφόσον προκύψουν νεότερα στοιχεία στην πορεία του χρόνου. Με τη λογική αυτής της δικαστικής απόφασης, θα έπρεπε να τοποθετηθεί σε όλα τα επιστημονικά συγγράμματα αυτή η ενημερωτική επιγραφή που αφορά τον ορισμό των επιστημών και τις διαχωρίζει από τις ψευδοεπιστήμες.
Αυτά τα δικαστικά γεγονότα στις ΗΠΑ συχνά υπερτονίζονται, αφενός επειδή αποτελούν αξιοσημείωτη γραφικότητα στον κόσμο της επιστημονικής έρευνας και της εκπαίδευσης, αφετέρου επειδή οι Δημιουργιστές διαθέτουν μεγάλα χρηματικά ποσά και κινούν προπαγανδιστικούς μηχανισμούς με τους τηλεοπτικούς ευαγγελιστές (προτεστάντες ιεροκήρυκες σε πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές) και άλλα μέσα.
Αυτά τα δικαστικά γεγονότα στις ΗΠΑ συχνά υπερτονίζονται, αφενός επειδή αποτελούν αξιοσημείωτη γραφικότητα στον κόσμο της επιστημονικής έρευνας και της εκπαίδευσης, αφετέρου επειδή οι Δημιουργιστές διαθέτουν μεγάλα χρηματικά ποσά και κινούν προπαγανδιστικούς μηχανισμούς με τους τηλεοπτικούς ευαγγελιστές (προτεστάντες ιεροκήρυκες σε πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές) και άλλα μέσα.
Πάντως, οι απόψεις για την εξελικτική επιστήμη αναπτύχθηκαν και τεκμηριώθηκαν μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμα και παραδοσιακά συντηρητικοί παράγοντες της Εκκλησίας, των οποίων οι προκάτοχοι σε άλλες εποχές δεν δέχονταν οποιαδήποτε συζήτηση, να αντιμετωπίζουν, δειλά αλλά σταθερά, με κατανόηση και κάποια αποδοχή την εξελικτική επιστήμη. Για παράδειγμα, ο πάπας Πίος ΙΒ' στην εγκύκλιό του Humani Generis το έτος 1950 είχε χαρακτηρίσει την επιστήμη της εξέλιξης ως «μια σοβαρή υπόθεση εργασίας» και ο πάπας Ιωάννης-Παύλος Β' παραδέχτηκε τον Οκτώβριο του 1996 ότι «... οι νεότερες διαπιστώσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η θεωρία της εξέλιξης είναι κάτι περισσότερο από απλή υπόθεση».
Η Ελλάδα, ενώ υστερεί στην ανάπτυξη και αφομοίωση των επιστημών, βρίσκεται στην ευρωπαϊκή πρωτοπορεία σε θέματα διώξεως επιστημόνων και επιστημονικών ιδεών! Ήδη το έτος 1914 έγινε στο Ναύπλιο μία δίκη κατά των «Δημοτικιστών» Δελμούζου, Σαράτση κ.ά., εκπαιδευτικών στο «Παρθεναγωγείο του Βόλου», οι οποίοι κατηγορούνταν ότι «... προσεπάθησαν διά ζώσης, διά διδασκαλίας και δι' εντύπων φυλλαδίων να ελκύσωσι προσηλύτους εις λεγόμενα θρησκευτικά δόγματα, τουτέστι την αθεΐαν, με τα οποία ενεργούμενα είναι ασυμβίβαστος η διατήρησις της πολιτικής τάξεως, διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει Θεός (...), ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων...» Το δικαστικό σύστημα στην υπηρεσία των σκοταδιστών! Βέβαια, οι κατηγορούμενοι αθωώθηκαν 11 χρόνια πριν από τον Σκόουπς, ίσως και από το φόβο για παγκόσμιο διασυρμό της χώρας, η επιστήμη της εξέλιξης παραμένει όμως στο περιθώριο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος (Ο Ιός: Δαρβίνος και Εκκλησία).
Δεν είναι πάντως αμελητέο ότι και στην ορθόδοξη Εκκλησία έχουν γίνει από μεμονωμένους διανοητές, χωρίς ευρύτερες τυμπανοκρουσίες, βήματα προς συμβολική ερμηνεία της Βίβλου, όσον αφορά το θέμα της δημιουργίας και της ηλικίας του κόσμου και γενικότερα, προς μία συμφιλίωση με την επιστήμη. Συγκεκριμένα, στη συνέχεια του κειμένου του Χ. Γιανναρά που προαναφέραμε, αναγράφεται: «Μια μετα-φυσική ερμηνευτική πρόταση δεν μπορεί να φιλοδοξήσει επιστημονική ερμηνεία των φυσικών γεγονότων. Aφορά μόνο στο "νόημά" τους (ή στην απουσία «νοήματος»), μόνο στην υπαρκτική αιτία και στο υπαρκτικό τέλος-σκοπό τους...» Και ακόμα: «Tο βιβλίο της Γένεσης, π.χ., στην Παλαιά Διαθήκη, είναι αμέσως φανερό ότι δεν γράφτηκε για να λειτουργήσει σαν επιστημονική ερμηνεία της καταγωγής του σύμπαντος. O στόχος του είναι, σαφέστατα, να προτείνει "νόημα" του κόσμου, να μιλήσει για την "αιτία" και τον "σκοπό" της λογικής ύπαρξης του ανθρώπου...» (βλέπε εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 18-9-2005)Η ερμηνεία των φυσικών φαινομένων είναι λοιπόν υποχρεωτική για τους επιστήμονες, εφόσον είναι διαθέσιμα αποτελέσματα παρατηρήσεων και μετρήσεων, αφού αυτή η ερμηνεία περιγράφει την «αισθητή πραγματικότητα». Αντίθετα, η ανίχνευση του «νοήματος» της φύσης αποβλέπει στην αναζήτηση του αίτιου και της κατάληξης της ύπαρξης, δεν χρησιμοποιεί την επιστημονική μεθοδολογία και έχει, κατά την άποψη του Χ. Γιανναρά, ως προς την αποδοχή της, προαιρετικό χαρακτήρα.
Παρ' όλη τη σαφήνεια και προφανή ορθότητα αυτών των απόψεων, η θέση της επίσημης ορθόδοξης Εκκλησίας παραμένει ακόμα τελείως οπισθοδρομική: στα λεγόμενα «Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος», μία ετήσια έκδοση της Αποστολικής Διακονίας με θεολογικά, ιστορικά και οργανωτικά θέματα, αναφέρεται ότι έχουν παρέλθει 7.513 χρόνια (για το έτος 2005) από «κτήσεως κόσμου», δηλαδή το σύμπαν δημιουργήθηκε το έτος 5508 π.Χ.!
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αποσπαστεί από τους Δημιουργιστές μερικές ομάδες, επίσης οπισθοδρομικών παραγόντων οι οποίοι, απ' τη μια πλευρά αποδέχονται τις γενικές και μη ανατρέψιμες πλέον θεμελιώδεις παραδοχές της επιστήμης, όπως ότι η ηλικία του πλανητικού μας συστήματος είναι μερικά δισεκατομμύρια χρόνια και όχι μόνο 8-10 χιλιάδες χρόνια, ισχυρίζονται όμως ότι, μερικά όργανα και ορισμένες λειτουργίες των έμβιων οργανισμών (π.χ. το μάτι των θηλαστικών, η κυκλοφορία του αίματος κ.ά.) είναι τόσο περίπλοκα, ώστε μόνο ένας νους ανώτερης ευφυΐας, δηλαδή ένας θεός, μπορεί να τα έχει σχεδιάσει.
Μάλιστα, μία νεότερη εκδοχή αυτής της «βελτιωμένης» έκδοσης του δημιουργισμού δέχεται ότι ο θεός δημιούργησε ορισμένα πρωταρχικά είδη, όπως το αρχικό κυνοειδές, το αρχικό αιλουροειδές κ.ο.κ., τα οποία εφοδίασε με ένα βιολογικό μηχανισμό εξέλιξης. Έκτοτε εξελίχθηκαν αυτά τα είδη τυχαία και σε πολλαπλές κατευθύνσεις κι έτσι προέκυψαν, αφενός το τσακάλι, ο λύκος, η ύαινα, ο σκύλος και αφετέρου το λεοντάρι, η τίγρη, η γάτα κ.ο.κ., ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, στις οποίες βρέθηκαν τα πρωταρχικά είδη και οι απόγονοί τους.
Αυτή η κατεύθυνση επιχειρηματολογίας ονομάζεται θεωρία του ευφυούς σχεδιασμού (intelligent design), είναι επίσης ψευδο-επιστημονική, γιατί εμπλέκει στις εξηγήσεις της αναπόδεικτους θρησκευτικούς ισχυρισμούς, δεν παρουσιάζει συγκροτημένες επιστημονικές δημοσιεύσεις σύμφωνα με την γενικώς παραδεκτή δεοντολογία, όμως οι εκπρόσωποί της βρίσκονται στις αρχές του 21ου αιώνα στο μέτωπο των αντιπαραθέσεων με την επιστημονική κοινότητα και ταυτόχρονα στην κορυφή των χρηματοδοτούμενων από διάφορες πηγές εξω-επιστημονικών προσώπων και φορέων.
Πέρα από το γεγονός ότι όλες οι υποθέσεις των Δημιουργιστών δεν επιβεβαιώνονται επιστημονικά, το πλέον αξιοσημείωτο στην ύπαρξη της ομάδας του ευφυούς σχεδιασμού είναι ότι έχει δοθεί το μήνυμα για εγκατάλειψη της κατά γράμμα εξήγησης των (χριστιανικών) ιερών γραφών και για υποχώρηση από τα ψευδο-επιστημονικά επιχειρήματα. Έτσι αναμένεται ότι, με την πάροδο του χρόνου και όσο διαρκούν οι χρηματοδοτήσεις, οι ενστάσεις θα περιορίζονται όλο και περισσότερο και θα αφορούν λιγότερο σημαντικά θέματα. Πάντως, το Βατικανό παίρνει όλο και συχνότερα αποστάσεις από αυτές τις κινήσεις, πιθανόν ενθυμούμενο ότι σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν, αναγκάστηκε κάποια στιγμή να κάνει τη μεγάλη στροφή και να ακολουθήσει με καθυστέρηση ως ουραγός τις εξελίξεις της επιστήμης και των αντιλήψεων.
Σε άρθρο της επίσημης εφημερίδας του Βατικανού, L' Osservatore Romano, αναφέρεται στις αρχές του 2006 ότι, «Aν δεν θεωρείται επαρκής η θεωρία του Δαρβίνου, πρέπει να αναζητηθεί κάποια άλλη» και «δεν είναι μεθοδολογικά ορθό να αποκλίνει κανείς από την επιστήμη, ενώ υποκρίνεται ότι κάνει επιστήμη». Προς το παρόν, οι εκκλησιαστικοί κύκλοι παραβλέπουν, βέβαια, τις συνέπειες στο χριστιανικό θεολογικό οικοδόμημα από μια αποδοχή εκ μέρους της Εκκλησίας, της εξελικτικής επιστήμης του Δαρβίνου. Δεν φαίνεται όμως να είναι μακριά η στιγμή όπου θα γίνει συνολικά αποδεκτή αυτή η επιστημονική θεωρία με όλες τις επιπτώσεις της, όπως συνέβη παλαιότερα με τις απόψεις του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου για το ηλιοκεντρικό σύστημα.
