«Ζήσε, για τα άλλα σου παιδιά»

Έξοδος: Μνημειώδης συλλογή προφορικής ιστορίας για την έξοδο από τη Μικρασία, μία από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη».

του Βασίλη Μηνακάκη, Καθημερινή, 6/3/22

«Hμασταν στην Πούντα. Στέκαμε γραμμή για να μπαρκάρουμε. O,τι είχαμε, μπόγους, βαλίτσες, τα πετούσαν για να περάσουν. Πέρασε η μητέρα μου, η αδερφή μου έπεσε κάτω, ο κόσμος την πατούσε, δεν μπορούσε να σηκωθεί. Eνας στρατιώτης, καθώς βάσταγε το μωρό της, το τρύπησε με την ξιφολόγχη. Το πέρασε από τη μια άκρια της φασκιάς ως την άλλη. Το ‘βαλε σε μιαν ακρούλα. “Ζήσε, κόρη μου, για τα άλλα σου παιδιά” της είπε η μάνα μας. Εγώ ακόμη δεν είχα περάσει τη ζώνη και με τραβά ένας Τουρκαλάς από το χέρι και μου λέει: “Ντουρ, μωρή” [στάσου, μωρή]. Βάζω κάτι φωνές, κάτι κλάματα· φωνές και η μάνα μου. Πέρασαν πεντέξι, μένα πού να μ’ αφήσει να περάσω. “Αχ παιδάκι μου” λέει η μάνα μου. Πέφτει κάτω και λιποθυμά. Στο μεταξύ ο Τούρκος μού δίνει ένα σκαμπίλι, που άστραψε το φως μου. “Τσικάρ παρά” [βγάλε λεφτά] λέει. Θυμήθηκα το πεντόλιρο, του το ‘δωσα. Μ’ αυτό γλύτωσα. Μου δίνει μια σπρωξιά. Πέφτω κάτω. Κι έσπασα τα γόνατά μου. Έχασα και το ένα παπούτσι μου. Πέταξα και το άλλο στη θάλασσα. Εκεί πια οι Ιταλοί μάς ανέβασαν αγκαλιά στο καράβι».

Αυτή είναι η συγκλονιστική μαρτυρία της Αννας Καραμπέτσου, από το Νυμφαίο, έναν από τους 2.150 οικισμούς της Μικρασίας με παρουσία ελληνικού στοιχείου. Πλήθος αντίστοιχων μαρτυριών περιέχεται στην πολύτομη σειρά «Η έξοδος», η οποία θα συνοδεύει μερικά από τα κυριακάτικα φύλλα της «Καθημερινής» κατά τους επόμενους μήνες. Τα βιβλία εκδόθηκαν σταδιακά από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ) –το πρώτο το 1980 και το τελευταίο το 2016–, αποτελούν καρπό ενός ερευνητικού-εκδοτικού προγράμματος που διήρκεσε περισσότερο από μισόν αιώνα και, όπως σημειώνει στον πρόλογο του τελευταίου τόμου ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής του ΚΜΣ, αναδεικνύουν «τόσο το εύρος και το βάθος της παρουσίας του ελληνισμού στη Μικρασιατική χερσόνησο όσο και το δράμα της συμφοράς και του ξεριζωμού, που, ωστόσο, μέσα από τις ανεξιχνίαστες περιστροφές της Ιστορίας ανανέωσε την ελληνική κοινωνία».

Οι πρώτοι τόμοι αφορούν τον ελληνισμό των παραλίων της Μικράς Ασίας. Ακολουθούν οι τόμοι που αναφέρονται στην κεντρική και νοτιοδυτική Μικρασία, καθώς και εκείνοι για τον Πόντο. Η συγκέντρωση των μαρτυριών –η απογραφή της μνήμης του μικρασιατικού ελληνισμού– άρχισε με πρωτοβουλία της Μέλπως Λογοθέτη-Μερλιέ λίγα χρόνια αφότου έφυγε και ο τελευταίος Ελληνας από τη μικρασιατική γη και διήρκεσε τρεις και πλέον δεκαετίες. Στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας, συνεργάτες του ΚΜΣ ταξίδεψαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ηπειρωτικού ή νησιωτικού, για να βρουν τους ξεριζωμένους και να ακούσουν από το στόμα τους τα περιστατικά που έζησαν εκείνες τις στιγμές. Συνάντησαν απλώς ανθρώπους –αγρότες, εργάτες, επαγγελματίες, ιερείς, δασκάλους, νοικοκυρές– και κατέγραψαν όσα άκουσαν όσο γινόταν πιο πιστά, αποφεύγοντας να προσθέσουν ή ν’ αφαιρέσουν το παραμικρό από τις αφηγήσεις. Κράτησαν με πιστότητα τη γλώσσα των πληροφορητών, τόσο από την άποψη της μορφής και του λεξιλογίου όσο και από την άποψη της διατύπωσης. Ετσι συγκεντρώθηκε ένα τεράστιο υλικό, τμήμα του οποίου, ύστερα από επιλογή, παρουσιάζεται στους τόμους της «Εξόδου». Ο γενικός τίτλος των τόμων έχει την ιστορία του: Η Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών για την αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, στη μεγάλη έκθεση με τον τίτλο «Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα» χρησιμοποίησε τον όρο «Εξοδος» για να προσδιορίσει το γεγονός του ξεριζωμού των Ελλήνων της Μικρασίας. Το ΚΜΣ υιοθέτησε τον όρο στο βιβλικό του νόημα και με τον ίδιο τρόπο τιτλοφόρησε τις αφηγήσεις των Ελλήνων της Μικρασίας που αναφέρονται στο γεγονός του ξεριζωμού.

Οι μαρτυρίες της «Εξόδου», σημειώνει ο Π. Κιτρομηλίδης, συγκροτούν μια «μνημειώδη συλλογή προφορικής ιστορίας, η οποία δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη και παλαιότερη στην Ελλάδα αλλά και μία από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη. […] μέσα από το συναίσθημα του νόστου που εμπεριέχει μια συνεχή σύγκριση του τότε, του χαμένου παραδείσου της αλησμόνητης πατρίδας, με το τώρα, την εμπειρία της προσφυγιάς και τον αγώνα της επιβίωσης που σήμαινε η εγκατάσταση στη νέα πατρίδα, συνιστούν εξίσου σημαντική πηγή για την κοινωνική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας».