Ο Γιώργος Τσακνιάς επιχειρεί να αποκωδικοποιήσει τις ισορροπίες στο εσωτερικό της Ρωσίας μετά την εισβολή στην Ουκρανία
του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή, 6/3/22
Ο Γιώργος Τσακνιάς γεννήθηκε το 1968. Σπούδασε Ιστορία και Πολιτισμό των Σλαβικών Λαών στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Εργάζεται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης και παράλληλα είναι μεταφραστής λογοτεχνίας. Από τα ρωσικά έχει μεταφράσει έργα των Γκόγκολ, Ντοστογιέφσκι, Τσέχοφ, Αχμάτοβα κ.ά. Είναι τακτικός συνεργάτης της «Κ».
– Σε ποιο βαθμό, ως κοινωνία και κουλτούρα, ο μέσος Ρώσος στηρίζει αυτόν τον πόλεμο;
– Δεν είναι βέβαια ο πρώτος πόλεμος του Πούτιν σε πρώην σοβιετική χώρα. Ο δεύτερος πόλεμος της Τσετσενίας την περίοδο 1999-2000 έκανε μάλλον καλό στη δημοτικότητα του Πούτιν, καθώς συνδέθηκε και με την αντιμετώπιση τρομοκρατικών ενεργειών σε ρωσικό έδαφος. Το 2008, ο πόλεμος των πέντε ημερών με τη Γεωργία, με αφορμή την αυτονομία δύο φιλορωσικών περιοχών (της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας), στάθηκε αφορμή για τη διατύπωση του νέου αντιδυτικού δόγματος: για πρώτη φορά ο Πούτιν δήλωσε με λόγια και με πράξεις πως θεωρεί τις ανεξάρτητες πρώην σοβιετικές χώρες ζώνη ρωσικού ενδιαφέροντος, όπου ο ρωσικός στρατός δικαιούται να επεμβαίνει ως ρυθμιστής, ενώ η παρουσία του ΝΑΤΟ συνιστά επιθετική πράξη.
Η Ουκρανία ωστόσο είναι διαφορετική περίπτωση. Δεν βρίσκεται στον Καύκασο, αλλά στην καρδιά «πασών των Ρωσιών». Το Κίεβο είναι η πρώτη ρωσική πρωτεύουσα, οι δε Ουκρανοί γλωσσικά και πολιτισμικά είναι στενοί συγγενείς των Ρώσων, όχι κάτι ξένο· αυτό ο Πούτιν προσπαθεί να το εργαλειοποιήσει, πέρα όμως από την απήχηση που θα έχει η ρητορική του περί «τεχνητού ουκρανικού έθνους» σε έναν σκληρό πυρήνα Ρώσων εθνικιστών, νομίζω πως τα κοινά στοιχεία θα παίξουν ακριβώς τον αντίθετο ρόλο. Για να το πούμε απλά, οι περισσότεροι Ρώσοι έχουν συγγενείς, φίλους ή συνεργάτες στην Ουκρανία. Εχω την αίσθηση πως αισθάνονται ζεματισμένοι από την απρόκλητη εισβολή και πως λίγοι θα δουν τους Ουκρανούς ως εχθρούς, ό,τι κι αν τους πει ο Πούτιν.
– Eλλειμμα ρωσικής κουλτούρας ως προς τους δημοκρατικούς θεσμούς: πώς αναδεικνύεται αυτό στη Ρωσία του Πούτιν;
Η πρώτη μετασοβιετική περίοδος είχε ως χαρακτηριστικά της την οικονομική κατάρρευση, τη δημιουργία ακραίων ανισοτήτων, καθώς και τεράστια διαφθορά και εγκληματικότητα, οι οποίες βέβαια επηρέαζαν την καθημερινότητα των πολιτών, που νοσταλγούσαν την ασφάλεια και την κανονικότητα του σοβιετικού καθεστώτος. Ο Πούτιν ήρθε να γεμίσει αυτό το πολιτικό και ηθικό κενό προσφέροντας τουλάχιστον μείωση της φτώχειας, υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης αλλά και την υπόσχεση για αποκατάσταση μιας χαμένης εθνικής υπερηφάνειας.– Το τσαρικό καθεστώς ήταν ιδιαίτερα αυταρχικό και οπισθοδρομικό. Ας θυμηθούμε ότι η δουλοπαροικία καταργήθηκε μόλις το 1861, ενώ μετά την επανάσταση του 1905 η ελέω Θεού εξουσία του τσάρου μετατράπηκε σε συνταγματική μοναρχία. Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές έλαβαν χώρα μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων, τον Νοέμβριο του 1917· ξαναέγιναν εκλογές ύστερα από 74 χρόνια, όταν εξελέγη πρόεδρος της Ρωσίας ο Γιέλτσιν, λίγους μήνες πριν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Βέβαια, στην εθνικιστική ρητορική του, στη δημιουργία της εικόνας του και στην ίδια την άσκηση της εξουσίας δεν διστάζει να αξιοποιεί αντιδημοκρατικά στοιχεία τόσο του τσαρικού όσο και του σοβιετικού παρελθόντος: την κατάχρηση των μυστικών υπηρεσιών (από τις οποίες εξάλλου προέρχεται ο ίδιος), την ακραία προπαγάνδα, την εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, την απαγόρευση κομμάτων ή φορέων της κοινωνίας των πολιτών (όπως πρόσφατα το Μεμόριαλ, οργάνωση που ασχολείται πρωτίστως με τη μνήμη των θυμάτων των πολιτικών διώξεων στα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας), την επιδεικτική περιφρόνηση των θεσμών, την εργαλειοποίηση συμβόλων, τη βία, την απειλή, τη συκοφαντία, τη –σταλινικής καταγωγής– «θεωρία της περικύκλωσης», το αντιδυτικό μένος κ.ο.κ.
– Το στερεότυπο του καλλιεργημένου Ρώσου επί ΕΣΣΔ σε ποιο βαθμό ίσχυε και τι ισχύει σήμερα;
– Iσχυε προ ΕΣΣΔ, όταν ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι ήταν εν ζωή εθνικοί ήρωες κι ο Πούσκιν ο αγαπημένος ποιητής όλων. Εξακολούθησε να ισχύει επί ΕΣΣΔ, όταν εξαλείφθηκε ο φοβερός αναλφαβητισμός και αυξήθηκαν οι αναγνώστες, αλλά μειώθηκαν οι συγγραφείς, αφού αρκετοί είχαν κακό τέλος στα Γκουλάγκ και πολλών άλλων έπαψαν να εκδίδονται τα έργα.
Σύμφωνα με μια έρευνα του 2019, οι Ρώσοι ακόμη διαβάζουν πολύ, έχουν όμως χάσει την πρωτιά από τους Κινέζους. Ο Πούτιν φρόντισε στα τέλη του 2018 να φωτογραφηθεί «τυχαία» στο διάλειμμα μιας διάσκεψης στο Τατζικιστάν με τον Ευγένιο Ονέγκιν του Πούσκιν ανά χείρας. Τις τελευταίες μέρες είδα με χαρά ότι αρκετοί Ρώσοι καλλιτέχνες και συγγραφείς πήραν δημοσίως θέση κατά της εισβολής στην Ουκρανία, κάτι που απαιτεί πολύ θάρρος. Μακάρι οι ενέργειες αυτές, καθώς και οι αντιπολεμικές διαδηλώσεις στις ρωσικές πόλεις, να αποτελούν προάγγελο μιας αλλαγής καθεστώτος.
