Κίνα: Η πήλινη στρατιά με την ελληνική υπογραφή

Καθημερινή, 26/3/2022, πηγή: ΑΠΕ – ΜΠΕ (Τόνια Α. Μανιατέα)

Οκτώ χιλιάδες πήλινοι στρατιώτες «γεννήθηκαν», στήθηκαν σε παράταξη μάχης και θάφτηκαν όρθιοι πλάι στον ηγέτη τους για να στείλουν το μήνυμα της διαχρονικής ισχύος, της αέναης εξουσίας, εντέλει της ανθρώπινης ματαιοδοξίας.

Αυτός ο στρατός δεν δημιουργήθηκε για τα μάτια των ζωντανών. Ετούτοι οι στρατιώτες κατασκευάστηκαν για να συνοδεύσουν έναν αυτοκράτορα στη μετά θάνατο ζωή του. Οκτώ χιλιάδες πήλινοι στρατιώτες «γεννήθηκαν», στήθηκαν σε παράταξη μάχης και θάφτηκαν όρθιοι πλάι στον ηγέτη τους για να στείλουν το μήνυμα της διαχρονικής ισχύος, της αέναης εξουσίας, εντέλει της ανθρώπινης ματαιοδοξίας. Αυτός ο στρατός δημιουργήθηκε πριν από δύο χιλιετίες, αποκαλύφθηκε πριν από περίπου μισόν αιώνα και μόλις πριν λίγα χρόνια, η ανθρωπότητα πληροφορήθηκε ότι την κατασκευή του, εκεί στην καρδιά της Ασίας, επέβλεψαν Έλληνες γλύπτες!

Και οι στρατιώτες δεν έχουν τελειωμό…

Ο πρώτος στρατιώτης ανακαλύπτεται ένα πρωινό Μαρτίου (29) το 1974, όταν στην κατάξερη κοιλάδα της Xi΄an (Ξιαν), στην καρδιά της Κίνας, όπου ζουν μόνο λωτοί και ροδιές, μια χούφτα αγρότες σκάβουν προσπαθώντας να βρουν νερό για να φτιάξουν ένα πηγάδι. Όταν η αξίνα πέφτει για πολλοστή φορά στη γη, ο ήχος που ακούγεται δεν είναι του εδάφους που υποχωρεί. Είναι ξερός και καθαρός. Είναι ο ήχος του πηλού που σπάει. Οι άνδρες συνεχίζουν προσεκτικά. Νομίζουν πως έχουν πέσει σε πιθάρι με θησαυρό. Το εύρημα είναι θησαυρός! Αλλά εθνικός. Ή καλύτερα, παγκόσμιος. Η μύτη του σκαπτικού εργαλείου έχει ανοίξει στα δύο ένα κρανίο από τερακότα!

Η ανασκαφή που στήνεται θα αποκαλύψει ότι το κεφάλι ανήκει σε ομοίωμα στρατιώτη και μάλιστα σε φυσικό μέγεθος. Καθώς ο χρόνος περνάει και η αρχαιολογική έρευνα εξελίσσεται στα επτά μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και σε εμβαδόν διαρκώς αυξανόμενο, τα αγάλματα δεν έχουν τελειωμό! Στα έκπληκτα μάτια των αρχαιολόγων αποκαλύπτονται ο ένας μετά τον άλλο πήλινοι στρατιώτες ύψους οι περισσότεροι 1.80 μ. και κάποιοι, ολίγοι, 1.90 μ. Μελετώντας τα διακριτικά στις στολές που «φορούν» οι πολεμιστές, οι επιστήμονες καταλήγουν ότι ψηλότεροι είναι οι βαθμοφόροι. 

Πήλινοι στρατιώτες

Τις επόμενες δεκαετίες, μια εκτεταμένη ανασκαφή σε τρεις διαφορετικούς θαλάμους, φέρνει στο φως δεκάδες χιλιάδες άρματα και χάλκινα όπλα, εκατοντάδες ομοιώματα αλόγων επίσης σε φυσικό μέγεθος και 8.000 πήλινους στρατιώτες. Σε εντυπωσιακά καλή κατάσταση είναι κάτι παραπάνω από 5.000. Οι υπόλοιποι είναι θρυμματισμένοι. Θα ήταν θαύμα να μην άφηναν τα σημάδια τους οι δύο χιλιετίες που πέρασαν… Γιατί εκεί χρονολογούνται τα ευρήματα. Στον 3ο αι. π.Χ. Για την ακρίβεια, τοποθετούνται ανάμεσα στο 246 και το 208 π.Χ. Αν και, οι ιστορικοί μελετητές λένε ότι οι θρυμματισμένοι πήλινοι στρατιώτες, δεν διαλύθηκαν από τον χρόνο, αλλά από αντίπαλες δυναστείες, που επέδραμαν στο μαυσωλείο του αυτοκράτορα και κατέστρεψαν ό,τι πρόλαβαν, πριν το σκεπάσουν οι αιώνες…

Ας πάρουμε τον χρόνο ανάποδα…

Είναι η περίοδος της βασιλείας του Ζιάο Ζένγκ (Zhao Zheng). Το 246 π.Χ., στα μόλις 13 του χρόνια χρίζεται βασιλιάς όταν τον τοποθετεί στον θρόνο ο Λου Μπιούγουει (Lü Buwei) ένας πανίσχυρος έμπορος του οποίου παλλακίδα είναι η μητέρα του νεαρού. Ο ίδιος δε ο Λου ασκεί καθήκοντα αντιβασιλέως έως ότου ενηλικιωθεί ο Ζιάο. Ακούγεται τουλάχιστον παράξενο, ένας νέος υγιής άνδρας, ένας έφηβος, να δρομολογεί τη… συνοδεία της σωρού του, αλλά ο Ζιάο το κάνει. Πολύ πριν ενηλικιωθεί, δίνει εντολή για την κατασκευή των στρατιωτών. Κι όταν πια ενηλικιώνεται, εκτελεί τον εραστή της μητέρας του και ανεμπόδιστος βαδίζει προς την υλοποίηση του ονείρου του να γίνει αυτοκράτωρ. Έως το 221π.Χ. μέσα από ένα αποτελεσματικό δίκτυο κατασκοπείας και δωροδοκιών, που στήνουν οι προικισμένοι στρατηγοί του, ο Ζιάο καταφέρνει να εξαλείψει μία προς μία τις έξι αντίπαλες εθνότητες, που διεκδικούν εδάφη στην περιοχή και να ενοποιήσει μία χώρα υπό την ηγεσία του. Αυτοανακηρύσσεται Τσιν Σι Χουάνγκ (Qin Shi Huang – «Πρώτος Κυρίαρχος Αυτοκράτορας»), βαφτίζει τη χώρα του από το όνομά του και με παρρησία δηλώνει ότι δυναστεία του θα διαρκέσει «10.000 γενιές».

Τα κράτη της κεντρικής ηπείρου θεωρούν την Κίνα χώρα βαρβάρων και τον αυτοκράτορά της πολεμοχαρή. Αλλά και η ιστορία της Κίνας στους αιώνες, που θα παρέλθουν, θα καταχωρήσει τον πρώτο της αυτοκράτορα μάλλον με μελανά χρώματα. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι Κινέζοι θα τον μνημονεύουν ως απάνθρωπο, ακαλλιέργητο και δεισιδαίμονα. Εκείνος υλοποιεί σειρά μεταρρυθμίσεων με στόχο την εγκαθίδρυση μιας απολύτως συγκεντρωτικής διοίκησης. Καταργεί τα φέουδα, αναγκάζει τις πλούσιες οικογένειες να ζήσουν στην πρωτεύουσα, Σιανγιάνγκ, και χωρίζει τη χώρα σε 36 στρατιωτικές περιφέρειες, η καθεμία από τις οποίες έχει τον δικό της στρατό και τον δικό της πολιτικό ηγέτη. Επιπλέον, καθιερώνει σταθερές παντού. Από τα βάρη και τα μήκη των αξόνων των καροτσιών έως τη γλώσσα και τους νόμους. Τέλος, ξεκινά την κατασκευή ενός δικτύου δρόμων, καναλιών και φρουρίων που σχεδιάζονται για άμυνα στις βαρβαρικές εισβολές από τον βορρά, τα οποία εντέλει συνδέονται για να σχηματίσουν το Σινικό Τείχος. 

Ο Τσιν αφήνει πίσω του μία ισχυρή διοικητική δομή, πάνω στην οποία θα στηριχτούν όλες οι επόμενες δυναστείες. Όσο για τη δυναστεία των Τσιν που διατυμπανίζει ότι θα διαρκέσει 10.000 γενιές, μόλις που φτάνει το δικό του βίο. Μετά τον θάνατό του, σε έναν ανηλεή πόλεμο μεταξύ φατριών διάδοχός του δεν θα μείνει… Ο θρόνος του αυτοκράτορα θα περάσει σε άλλα χέρια. Ο ίδιος, όμως, θα φροντίσει να μείνει αλησμόνητος. Καθώς από πολύ νέος κατατρύχεται από την αγωνία του θανάτου, μέσα σε όλα τα καθήκοντά του είναι και η προσφορά προς τους θεούς για να τον προστατεύουν. Και ασφαλώς κάποτε στρέφεται στη μαγεία και την αλχημεία. Ψάχνει μανιωδώς για τους δασκάλους που θα του προτείνουν το ελιξίριο της αθανασίας. Ταξιδεύει διαρκώς αναζητώντας μάγους, που θα τον κάνουν αθάνατο. Ώσπου κατηγορείται από τους κομφουκιανούς μελετητές. Του προσάπτουν τσαρλατανισμό και υπογράφουν την καταδίκη τους… 

Υπολογίζεται ότι 460 από αυτούς εκτελούνται, ενώ στην πυρά ρίχνονται και τα βιβλία τους. Σώζονται μόνο τα αντίτυπα που υπάρχουν στη βιβλιοθήκη του αυτοκράτορα. Τα χρόνια περνούν και η κατάσταση του Τσιν βαίνει επιδεινούμενη. Μία τριπλή απόπειρα δολοφονίας του γίνεται αφορμή να απομονωθεί στα τεράστια παλάτια που στο μεταξύ έχει χτίσει σε διάφορες περιοχές της χώρας. Το 210 π.Χ. πεθαίνει κατά τη διάρκεια μιας περιοδείας. Αλλά έχει φροντίσει για την υστεροφημία του. Ξέρει πού ακριβώς θα αναπαυθεί. Για το βασίλειό του στον άλλο κόσμο έχει επιλέξει την πλαγιά ενός λόφου (εκτείνεται σε 50 τετρ. χιλμ. !), και στον από πριν λαξευμένο τάφο του, τον διακοσμημένο με συμπαντικά σύμβολα, θα πάρει μαζί του έναν ολόκληρο (πήλινο) στρατό. Είναι αυτός που ετοιμάζει από έφηβος και που θα τον προστατεύει στην άλλη ζωή. Αλλά η κατασκευή αγαλμάτων σε φυσικό μέγεθος είναι για την Κίνα «Ελληνικά» (κατ΄ αντιστοιχίαν της κινεζικής διαλέκτου για κάθε τι ακατανόητο στον Έλληνα). Γενικώς, η γλυπτική και δη η νατουραλιστική, δεν εντάσσεται στην κινεζική κουλτούρα. Και ό,τι έχει βρεθεί στους κατοπινούς του Τσιν αιώνες, δεν είναι παρά μικρά ειδώλια και μάλιστα όχι σε τάφους ή σε δημόσιους χώρους.

Όταν ο Τσιν «συνάντησε» τον Μέγαλεξανδρο

Οι πήλινοι στρατιώτες, λοιπόν, δεν συνάδουν με την κινεζική παράδοση, αλλά γιατί ο αυτοκράτορας αποφάσισε να επικαλεσθεί μία τέχνη σχεδόν άγνωστη στην Κίνα κι επιπλέον, πώς και από πού προέκυψαν οι δεξιότητες για την εξάσκησή της; Η επιστήμη του μέλλοντος θα οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι αυτή η εντυπωσιακή καλλιτεχνική αλλαγή είναι αποτέλεσμα επαφής με άλλες πολιτιστικές παραδόσεις.

Το 2013, σε άρθρο του περί επιρροής της ελληνιστικής τέχνης στην πολιτιστική προσφορά των Κινέζων αυτοκρατόρων, ο καθηγητής Ιστορίας της ανατολικο-ασιατικής τέχνης του Πανεπιστημίου τη Βιέννης, Lukas Nickel, σημειώνει ότι «η γλυπτική ως καλλιτεχνικό μέσο χρησιμοποιήθηκε ευρέως στις τέχνες της Ελλάδας και της ελληνιστικής Ανατολής, αλλά έπαιξε μικρό ρόλο στην αρχαία ανατολική Ασία. Αυτό άλλαξε σημαντικά με τον πρώτο Αυτοκράτορα της Κίνας, ο οποίος σηματοδότησε την άνοδό του στο θρόνο το 221 π.Χ. με την ανέγερση γιγάντιων χάλκινων γλυπτών έξω από το παλάτι του».

Οι ιστορικοί μελετητές σημειώνουν ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του πρώτου Αυτοκράτορα, μόνο λίγες ασιατικές κοινωνίες χρησιμοποιούν γλυπτική. Στη βόρεια Ασία και τη Μογγολία (εκτός από τους μεγαλίθους που παρουσιάζουν περιστασιακά ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά), την κορεατική χερσόνησο και τα ιαπωνικά νησιά, στη νοτιοανατολική Ασία ή την ινδική υποήπειρο, η γλυπτική δεν φαίνεται να εντάσσεται στην τοπική κουλτούρα. Αυτή την εποχή, μόνο μια πολιτιστικά συνδεδεμένη ομάδα κρατών στην Ασία φτιάχνει ρεαλιστικά γλυπτά μεγάλης κλίμακας για δημόσιους χώρους και τάφους: τα ελληνιστικά κράτη της δυτικής και κεντρικής Ασίας που έχουν προκύψει μετά τις αλεξανδρινές κατακτήσεις.

Πράγματι, έναν αιώνα νωρίτερα, ο Μέγας Αλέξανδρος αφήνει το δικό του στίγμα στην ευρύτερη περιοχή. Στις εκστρατείες του φτάνει ίσαμε την πόρτα της καρδιάς της κίτρινης φυλής. Σούσα, Ισσός, Γαυγάμηλα, Τάξιλα. Κι ακόμη πιο βαθιά, βόρεια του Κασμίρ, στις παρυφές της κατοπινής Κίνας. Ο Μακεδόνας στρατηλάτης προλαβαίνει να σπείρει ελληνικό πολιτισμό. Πολλούς αιώνες μετά, στα σπλάχνα της Ασίας, κάτω από τη μύτη ενός αναγνωρίσιμου ασιατικού πολιτισμού, πολυάριθμα ευρήματα πλημμυρίζουν τις προθήκες παραφορτωμένων μουσείων πέριξ και αρκετά μακρύτερα της πάλαι ποτέ Βαβυλώνας. Αλλά σε αυτά οι ειδικοί επιστήμονες δεν αναγνωρίζουν αμιγή ασιατικό πολιτισμό. Στις προσεκτικότερες ματιές οι αρχαιολόγοι διαπιστώνουν ότι νομίσματα, αργυρά και χάλκινα σκεύη, αγάλματα, φτιάχτηκαν μεν από Ασιάτες και Ινδούς τεχνίτες πλην όμως σχέδια και τεχνοτροπία μυρίζουν αρχαία Ελλάδα. Στο μουσείο της Τάξιλας, οι πτυχές της χλαμύδας του Βούδα είναι «ελληνικές», το κράνος του Μποτισάτβα θα έπαιρνε κανείς όρκο ότι είναι η περικεφαλαία της θεάς Αθηνάς, ο Διόνυσος απεικονίζεται στο πίσω μέρος μίας ασημένιας ασπίδας, τα δε περιδέραια θα μπορούσαν να εκτίθενται και στο μουσείο της Κνωσού! Η ιστορία ξεδιπλώνεται μέσα από τα κατάλοιπα της καθημερινότητας. 

Ο Αλέξανδρος ρίχνει τον σπόρο κι έναν αιώνα μετά τη βασιλεία του (χονδρικά ταυτόχρονα με τον Qin στη γείτονα Κίνα), καλλιεργείται από τους Βακτριανούς. Ο Έλληνας σατράπης της Βακτριανής (του σημερινού Αφγανιστάν) Διόδοτος Α΄ ο Σωτήρας, στήνει στην περιοχή το δικό του βασίλειο. Ο ελληνικός πολιτισμός συντηρείται στην περιοχή για ακόμη εκατό χρόνια τόσο μέσα από την καθημερινότητα των πολιτών όσο και μέσω των πρεσβευτών της Βακτριανής που ταξιδεύουν και αναπτύσσουν διπλωματικές σχέσεις με άλλα βασίλεια. Το κράτος της Βακτριανής θα φτάσει στην απόλυτη ακμή του την περίοδο της ηγεμονίας του Δημητρίου του Α΄, στα μέσα του 2ο αι. π. Χ. Και τότε ένα άλλο φύλο, οι Πάρθοι, έρχονται να καταλάβουν την Βακτρία και -κατά πολλές ιστορικές μαρτυρίες- να υιοθετήσουν τον ελληνικό πολιτισμό σε κάθε φάση της ζωής τους, καθιερώνοντας μάλιστα και την ελληνική γλώσσα ως διάλεκτο του παλατιού και της αριστοκρατίας στη χώρα του που λέγεται πλέον Παρθία.

Μαυσωλείο του αυτοκράτορα

Οι Κινέζοι έρχονται σε επαφή με τους Μακεδόνες στην κοιλάδα της Φεργκάνας, ένα σημαντικό τμήμα του βόρειου Δρόμου του Μεταξιού που συνδέει την Κίνα με την Παρθία. Μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η Φεργκάνα έχει γίνει μέρος του βασιλείου των Σελευκιδών και του βακτριανού βασιλείου. Η Βακτρία φαίνεται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη βουδιστικών αγαλμάτων με ελληνικά χαρακτηριστικά.

Ο Ελληνισμός, λοιπόν, στην Ασία είναι ενεργός. Ο πολιτισμός, η τέχνη, τα γράμματα βιώνονται, υιοθετούνται και αναβιώνονται από τους επόμενους. Οι μαρτυρίες του είναι διάσπαρτες. Μνημεία, αγάλματα… Οι ανασκαφές των μακρινών απογόνων φέρνουν στο φως όλο και περισσότερα αδιάσειστα στοιχεία του περάσματος του Μεγαλέξανδρου. Για αιώνες εικάζεται ότι οι πακιστανικές φυλές Καλάς, Μπουρούσο και Παστούν είναι κλαδιά του μακεδονικού δένδρου. Οι εξετάσεις DNA δεν επιβεβαιώνουν τις εικασίες, παρά μόνον ίσως για τους Παστούν, των οποίων το γονίδιο παρουσιάζει κάποια κοινά με τους Μακεδόνες. Η ελληνική καταγωγή είναι κόσμημα στα στήθη των ανθρώπων.

Θεωρείται πλέον σίγουρο ότι κάπου ο Τσιν «συναντά» τους αρχαϊκούς κούρους, τη ρεαλιστική ελληνιστική γλυπτική και γοητεύεται ίσως όχι τόσο από την πολύτιμη αισθητική της όσο από τα ευμεγέθη έργα, που κατά τη λογική του είναι ικανά να αποτυπώσουν το δικό του κύρος σε όλο τους το εύρος. Άλλωστε, ένας σπουδαίος ηγέτης του οποίου το έργο (είναι πλέον πεπεισμένος) θα συνεχιστεί και στην επόμενη ζωή, δεν μπορεί παρά να συνοδεύεται από έναν στρατό με πειστικούς, επιβλητικούς στρατιώτες.

Όσο οι ανασκαφές στο μεγαλοπρεπές μαυσωλείο του Τσιν συνεχίζονται, νέα στοιχεία έρχονται να προστεθούν στη φαρέτρα των αρχαιολόγων. Το 2016, οι επιστήμονες εμφανίζονται σίγουροι για το… ελληνικό χέρι στην κατασκευή των πήλινων στρατιωτών των Κίνας, όχι μόνο επιβεβαιώνοντας αλλά προχωρώντας ένα ακόμη βήμα τη θεωρία του Lukas Nickel, ο οποίος πλέον ξεκάθαρα διατυπώνει την εκτίμησή του ότι πιθανότατα στην περιοχή υπήρχε κάποιος Έλληνας γλύπτης και εκπαίδευε τους ντόπιους!

Οι πήλινοι στρατιώτες, κρατούν χάλκινα όπλα, ξίφη, δόρατα, μαχαίρια, είναι παρατεταγμένοι σε θέση μάχης. Γονατισμένοι οι μπροστά, όρθιοι οι πίσω. Τους ακολουθούν μεμονωμένα άλογα και άρματα με ηνιόχους. Εκτός από τον πολυπληθή στρατό, το… υπόγειο βασίλειο του Τσιν «κατοικείται» επίσης από υδρόβια πτηνά, φτιαγμένα από μπρούτζο, αλλά και από μουσικούς από τερακότα. Η πήλινη ακολουθία του αυτοκράτορα περιλαμβάνει ακόμη αξιωματούχους και ακροβάτες, ελαφρώς μικρότερους από τους στρατιώτες. Ο επικεφαλής της ανασκαφικής ομάδας, Ντιούαν Κίνκμπο (Duan Qingbo), δηλώνει ότι οι υπόγειοι θάλαμοι που έρχονται στην επιφάνεια ύστερα από τόσους αιώνες δεν είναι παρά η απομίμηση της οργάνωσης της δυναστείας Τσιν. Στην αρχή οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι ο αυτοκράτορας πήρε μαζί του τον στρατό του. Τώρα συνειδητοποιούν ότι πήρε μαζί του ένα ολόκληρο σύστημα διοίκησης, λέει.

Για τους στρατιώτες, αποκαλύπτεται ότι ο Τσιν αποφάσισε μία προσέγγιση μαζικής παραγωγής σχεδόν σαν αυτοκίνητα σε γραμμή συναρμολόγησης. Δηλαδή, έδωσε εντολή να φτιαχτούν τα σώματα, ξεχωριστά τα άνω άκρα και ακολούθως τα κεφάλια, στα οποία προστέθηκαν ξεχωριστά, μαλλιά, καπέλα, μουστάκια. Ακολούθησαν τα χιτώνια και τα παπούτσια και εντέλει ο εικαστικός καλλωπισμός των στρατιωτών με ζωηρά χρώματα. Στα πρόσωπα, πάντως, αποτυπώνονται τα χαρακτηριστικά διαφορετικών κινεζικών φύλων, καταλήγουν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι. Φαίνεται δε πως τη δημιουργία καθενός από αυτούς, ή μικρής ομάδας, επέβλεπε ένας συγκεκριμένος καλλιτέχνης, ο οποίος χάραζε την υπογραφή του στη βάση των αγαλμάτων που επιτηρούσε.

Η αντίληψη του χρόνου αποτελεί πρόοδο...

 Συνέντευξη Στουρνάρα το 2017:

Καθημερινή: Πώς θα αντικατασταθεί η εθνική ταυτότητα; Για παράδειγμα, στην Ελλάδα υπάρχει ένα πρόβλημα χαρακτηριστικό, αυτή η περιβόητη φράση: «Έχει ο Θεός». Αυτό σημαίνει πως ό,τι και να κάνω δεν το βάζω σε χρονικό πλαίσιο.

Στουρνάρας: Αυτό είναι πρόβλημα, δεν μπορούμε να αγνοούμε τον χρόνο. Μια σημαντική κοινωνιολόγος στην Οξφόρδη μου είχε πει κάποτε: «Παρατηρώ εδώ στην Ελλάδα ότι, από τότε που μπήκατε στην ΟΝΕ –εγώ νόμιζα ότι θα μου πει για τα ελλείμματα–, το πιο μεγάλο επίτευγμά σας ήταν ότι τοποθετήσατε ρολόγια στους σταθμούς του μετρό!».

Κι εγώ, μόλις ήρθα εδώ, στην Τράπεζα της Ελλάδος, έβαλα ρολόγια, δεν υπήρχαν ρολόγια στις αίθουσες συσκέψεων! Μου έλεγε αυτή η κοινωνιολόγος ότι ο Έλληνας έχει κακή σχέση με τον χρόνο και αυτό φαίνεται από τη φράση «αυτός είναι Άγγλος στο ραντεβού του», της είχε κάνει μεγάλη εντύπωση όταν την άκουσε. Δηλαδή, αναρωτιόταν, το αυτονόητο είναι να αργείς κι αν έρθεις στην ώρα σου είσαι Άγγλος; Πόσο δίκιο είχε...

(οι Προτεστάντες του Βορρά!)

Καθημερινή: Απ’ ό,τι καταλαβαίνω, η ηθική και η αισιοδοξία σας βασίζονται στον ανοικτό σας ορίζοντα. Η ελληνική κοινωνία, όμως, είναι μια κοινωνία κλειστού ορίζοντα που δεν θέλει ή δεν μπορεί να αλλάξει. Μόνη της λύση είναι ο σοσιαλισμός. Iση κατανομή της φτώχειας, δηλαδή, μέχρι να μη μείνει τίποτα.

Στουρνάρας: Προσπαθούμε να ανοίξουμε τους ορίζοντές της, γι’ αυτό και βάλαμε την Ελλάδα στην Ευρωζώνη. Αν βγούμε, να ξέρετε, αυτό θα είναι ο θάνατός μας. Για να λέμε καθαρά τα πράγματα. Πριν από λίγα χρόνια ρώτησα έναν οικογενειακό μας φίλο, ιστορικό στέλεχος του ΚΚΕ, που πλησιάζει σήμερα τα 100 χρόνια, να μου εξηγήσει γιατί κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση. «Υποτιμήθηκε η φύση του ανθρώπου», μου απάντησε. Δεν χρειάζομαι καμιά άλλη μαρτυρία.

Αυτά που έγραψε ο Μαρξ στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» (το καλύτερό του έργο κατ’ εμέ) είναι ένας ύμνος στον άνθρωπο που δεν θα υπάρξει ποτέ. Ο άνθρωπος που περιγράφει ο Μαρξ σ’ αυτό το βιβλίο είναι ουτοπικός. Οι άνθρωποι της πραγματικής ζωής χρειάζονται κίνητρα για να δημιουργήσουν, οικονομικά και μη! Τα κίνητρα όμως χρειάζονται κοινωνίες ελεύθερες, ελεύθερο φρόνημα, ελεύθερη οικονομία, εξωστρέφεια και ανεξαρτησία γνώμης. Με αυτά δεν μπόρεσε να συμβιβαστεί ο υπαρκτός σοσιαλισμός γι’ αυτό κατέρρευσε.

(γι' αυτό και ο καπιταλισμός είναι έτοιμος να καταρρεύσει, εδώ και 200 χρόνια!)
Βλέπε πλήρη συνέντευξη

«Μόνο εθνικιστές πείθει ο Πούτιν»

Ο Γιώργος Τσακνιάς επιχειρεί να αποκωδικοποιήσει τις ισορροπίες στο εσωτερικό της Ρωσίας μετά την εισβολή στην Ουκρανία

του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή, 6/3/22

Ο Γιώργος Τσακνιάς γεννήθηκε το 1968. Σπούδασε Ιστορία και Πολιτισμό των Σλαβικών Λαών στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Εργάζεται στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης και παράλληλα είναι μεταφραστής λογοτεχνίας. Από τα ρωσικά έχει μεταφράσει έργα των Γκόγκολ, Ντοστογιέφσκι, Τσέχοφ, Αχμάτοβα κ.ά. Είναι τακτικός συνεργάτης της «Κ».

Με αφορμή την πουτινική εισβολή στην Ουκρανία, του θέσαμε τρία ερωτήματα.

– Σε ποιο βαθμό, ως κοινωνία και κουλτούρα, ο μέσος Ρώσος στηρίζει αυτόν τον πόλεμο;

– Δεν είναι βέβαια ο πρώτος πόλεμος του Πούτιν σε πρώην σοβιετική χώρα. Ο δεύτερος πόλεμος της Τσετσενίας την περίοδο 1999-2000 έκανε μάλλον καλό στη δημοτικότητα του Πούτιν, καθώς συνδέθηκε και με την αντιμετώπιση τρομοκρατικών ενεργειών σε ρωσικό έδαφος. Το 2008, ο πόλεμος των πέντε ημερών με τη Γεωργία, με αφορμή την αυτονομία δύο φιλορωσικών περιοχών (της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας), στάθηκε αφορμή για τη διατύπωση του νέου αντιδυτικού δόγματος: για πρώτη φορά ο Πούτιν δήλωσε με λόγια και με πράξεις πως θεωρεί τις ανεξάρτητες πρώην σοβιετικές χώρες ζώνη ρωσικού ενδιαφέροντος, όπου ο ρωσικός στρατός δικαιούται να επεμβαίνει ως ρυθμιστής, ενώ η παρουσία του ΝΑΤΟ συνιστά επιθετική πράξη.

Η Ουκρανία ωστόσο είναι διαφορετική περίπτωση. Δεν βρίσκεται στον Καύκασο, αλλά στην καρδιά «πασών των Ρωσιών». Το Κίεβο είναι η πρώτη ρωσική πρωτεύουσα, οι δε Ουκρανοί γλωσσικά και πολιτισμικά είναι στενοί συγγενείς των Ρώσων, όχι κάτι ξένο· αυτό ο Πούτιν προσπαθεί να το εργαλειοποιήσει, πέρα όμως από την απήχηση που θα έχει η ρητορική του περί «τεχνητού ουκρανικού έθνους» σε έναν σκληρό πυρήνα Ρώσων εθνικιστών, νομίζω πως τα κοινά στοιχεία θα παίξουν ακριβώς τον αντίθετο ρόλο. Για να το πούμε απλά, οι περισσότεροι Ρώσοι έχουν συγγενείς, φίλους ή συνεργάτες στην Ουκρανία. Εχω την αίσθηση πως αισθάνονται ζεματισμένοι από την απρόκλητη εισβολή και πως λίγοι θα δουν τους Ουκρανούς ως εχθρούς, ό,τι κι αν τους πει ο Πούτιν.

– Eλλειμμα ρωσικής κουλτούρας ως προς τους δημοκρατικούς θεσμούς: πώς αναδεικνύεται αυτό στη Ρωσία του Πούτιν;

Η πρώτη μετασοβιετική περίοδος είχε ως χαρακτηριστικά της την οικονομική κατάρρευση, τη δημιουργία ακραίων ανισοτήτων, καθώς και τεράστια διαφθορά και εγκληματικότητα, οι οποίες βέβαια επηρέαζαν την καθημερινότητα των πολιτών, που νοσταλγούσαν την ασφάλεια και την κανονικότητα του σοβιετικού καθεστώτος. Ο Πούτιν ήρθε να γεμίσει αυτό το πολιτικό και ηθικό κενό προσφέροντας τουλάχιστον μείωση της φτώχειας, υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης αλλά και την υπόσχεση για αποκατάσταση μιας χαμένης εθνικής υπερηφάνειας.– Το τσαρικό καθεστώς ήταν ιδιαίτερα αυταρχικό και οπισθοδρομικό. Ας θυμηθούμε ότι η δουλοπαροικία καταργήθηκε μόλις το 1861, ενώ μετά την επανάσταση του 1905 η ελέω Θεού εξουσία του τσάρου μετατράπηκε σε συνταγματική μοναρχία. Οι πρώτες ελεύθερες εκλογές έλαβαν χώρα μετά την επανάσταση των Μπολσεβίκων, τον Νοέμβριο του 1917· ξαναέγιναν εκλογές ύστερα από 74 χρόνια, όταν εξελέγη πρόεδρος της Ρωσίας ο Γιέλτσιν, λίγους μήνες πριν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ.

Βέβαια, στην εθνικιστική ρητορική του, στη δημιουργία της εικόνας του και στην ίδια την άσκηση της εξουσίας δεν διστάζει να αξιοποιεί αντιδημοκρατικά στοιχεία τόσο του τσαρικού όσο και του σοβιετικού παρελθόντος: την κατάχρηση των μυστικών υπηρεσιών (από τις οποίες εξάλλου προέρχεται ο ίδιος), την ακραία προπαγάνδα, την εξόντωση πολιτικών αντιπάλων, την απαγόρευση κομμάτων ή φορέων της κοινωνίας των πολιτών (όπως πρόσφατα το Μεμόριαλ, οργάνωση που ασχολείται πρωτίστως με τη μνήμη των θυμάτων των πολιτικών διώξεων στα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας), την επιδεικτική περιφρόνηση των θεσμών, την εργαλειοποίηση συμβόλων, τη βία, την απειλή, τη συκοφαντία, τη –σταλινικής καταγωγής– «θεωρία της περικύκλωσης», το αντιδυτικό μένος κ.ο.κ.

– Το στερεότυπο του καλλιεργημένου Ρώσου επί ΕΣΣΔ σε ποιο βαθμό ίσχυε και τι ισχύει σήμερα;

– Iσχυε προ ΕΣΣΔ, όταν ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι ήταν εν ζωή εθνικοί ήρωες κι ο Πούσκιν ο αγαπημένος ποιητής όλων. Εξακολούθησε να ισχύει επί ΕΣΣΔ, όταν εξαλείφθηκε ο φοβερός αναλφαβητισμός και αυξήθηκαν οι αναγνώστες, αλλά μειώθηκαν οι συγγραφείς, αφού αρκετοί είχαν κακό τέλος στα Γκουλάγκ και πολλών άλλων έπαψαν να εκδίδονται τα έργα.

Σύμφωνα με μια έρευνα του 2019, οι Ρώσοι ακόμη διαβάζουν πολύ, έχουν όμως χάσει την πρωτιά από τους Κινέζους. Ο Πούτιν φρόντισε στα τέλη του 2018 να φωτογραφηθεί «τυχαία» στο διάλειμμα μιας διάσκεψης στο Τατζικιστάν με τον Ευγένιο Ονέγκιν του Πούσκιν ανά χείρας. Τις τελευταίες μέρες είδα με χαρά ότι αρκετοί Ρώσοι καλλιτέχνες και συγγραφείς πήραν δημοσίως θέση κατά της εισβολής στην Ουκρανία, κάτι που απαιτεί πολύ θάρρος. Μακάρι οι ενέργειες αυτές, καθώς και οι αντιπολεμικές διαδηλώσεις στις ρωσικές πόλεις, να αποτελούν προάγγελο μιας αλλαγής καθεστώτος.

«Ζήσε, για τα άλλα σου παιδιά»

Έξοδος: Μνημειώδης συλλογή προφορικής ιστορίας για την έξοδο από τη Μικρασία, μία από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη».

του Βασίλη Μηνακάκη, Καθημερινή, 6/3/22

«Hμασταν στην Πούντα. Στέκαμε γραμμή για να μπαρκάρουμε. O,τι είχαμε, μπόγους, βαλίτσες, τα πετούσαν για να περάσουν. Πέρασε η μητέρα μου, η αδερφή μου έπεσε κάτω, ο κόσμος την πατούσε, δεν μπορούσε να σηκωθεί. Eνας στρατιώτης, καθώς βάσταγε το μωρό της, το τρύπησε με την ξιφολόγχη. Το πέρασε από τη μια άκρια της φασκιάς ως την άλλη. Το ‘βαλε σε μιαν ακρούλα. “Ζήσε, κόρη μου, για τα άλλα σου παιδιά” της είπε η μάνα μας. Εγώ ακόμη δεν είχα περάσει τη ζώνη και με τραβά ένας Τουρκαλάς από το χέρι και μου λέει: “Ντουρ, μωρή” [στάσου, μωρή]. Βάζω κάτι φωνές, κάτι κλάματα· φωνές και η μάνα μου. Πέρασαν πεντέξι, μένα πού να μ’ αφήσει να περάσω. “Αχ παιδάκι μου” λέει η μάνα μου. Πέφτει κάτω και λιποθυμά. Στο μεταξύ ο Τούρκος μού δίνει ένα σκαμπίλι, που άστραψε το φως μου. “Τσικάρ παρά” [βγάλε λεφτά] λέει. Θυμήθηκα το πεντόλιρο, του το ‘δωσα. Μ’ αυτό γλύτωσα. Μου δίνει μια σπρωξιά. Πέφτω κάτω. Κι έσπασα τα γόνατά μου. Έχασα και το ένα παπούτσι μου. Πέταξα και το άλλο στη θάλασσα. Εκεί πια οι Ιταλοί μάς ανέβασαν αγκαλιά στο καράβι».

Αυτή είναι η συγκλονιστική μαρτυρία της Αννας Καραμπέτσου, από το Νυμφαίο, έναν από τους 2.150 οικισμούς της Μικρασίας με παρουσία ελληνικού στοιχείου. Πλήθος αντίστοιχων μαρτυριών περιέχεται στην πολύτομη σειρά «Η έξοδος», η οποία θα συνοδεύει μερικά από τα κυριακάτικα φύλλα της «Καθημερινής» κατά τους επόμενους μήνες. Τα βιβλία εκδόθηκαν σταδιακά από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ) –το πρώτο το 1980 και το τελευταίο το 2016–, αποτελούν καρπό ενός ερευνητικού-εκδοτικού προγράμματος που διήρκεσε περισσότερο από μισόν αιώνα και, όπως σημειώνει στον πρόλογο του τελευταίου τόμου ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής του ΚΜΣ, αναδεικνύουν «τόσο το εύρος και το βάθος της παρουσίας του ελληνισμού στη Μικρασιατική χερσόνησο όσο και το δράμα της συμφοράς και του ξεριζωμού, που, ωστόσο, μέσα από τις ανεξιχνίαστες περιστροφές της Ιστορίας ανανέωσε την ελληνική κοινωνία».

Οι πρώτοι τόμοι αφορούν τον ελληνισμό των παραλίων της Μικράς Ασίας. Ακολουθούν οι τόμοι που αναφέρονται στην κεντρική και νοτιοδυτική Μικρασία, καθώς και εκείνοι για τον Πόντο. Η συγκέντρωση των μαρτυριών –η απογραφή της μνήμης του μικρασιατικού ελληνισμού– άρχισε με πρωτοβουλία της Μέλπως Λογοθέτη-Μερλιέ λίγα χρόνια αφότου έφυγε και ο τελευταίος Ελληνας από τη μικρασιατική γη και διήρκεσε τρεις και πλέον δεκαετίες. Στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας, συνεργάτες του ΚΜΣ ταξίδεψαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ηπειρωτικού ή νησιωτικού, για να βρουν τους ξεριζωμένους και να ακούσουν από το στόμα τους τα περιστατικά που έζησαν εκείνες τις στιγμές. Συνάντησαν απλώς ανθρώπους –αγρότες, εργάτες, επαγγελματίες, ιερείς, δασκάλους, νοικοκυρές– και κατέγραψαν όσα άκουσαν όσο γινόταν πιο πιστά, αποφεύγοντας να προσθέσουν ή ν’ αφαιρέσουν το παραμικρό από τις αφηγήσεις. Κράτησαν με πιστότητα τη γλώσσα των πληροφορητών, τόσο από την άποψη της μορφής και του λεξιλογίου όσο και από την άποψη της διατύπωσης. Ετσι συγκεντρώθηκε ένα τεράστιο υλικό, τμήμα του οποίου, ύστερα από επιλογή, παρουσιάζεται στους τόμους της «Εξόδου». Ο γενικός τίτλος των τόμων έχει την ιστορία του: Η Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών για την αποκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, στη μεγάλη έκθεση με τον τίτλο «Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα» χρησιμοποίησε τον όρο «Εξοδος» για να προσδιορίσει το γεγονός του ξεριζωμού των Ελλήνων της Μικρασίας. Το ΚΜΣ υιοθέτησε τον όρο στο βιβλικό του νόημα και με τον ίδιο τρόπο τιτλοφόρησε τις αφηγήσεις των Ελλήνων της Μικρασίας που αναφέρονται στο γεγονός του ξεριζωμού.

Οι μαρτυρίες της «Εξόδου», σημειώνει ο Π. Κιτρομηλίδης, συγκροτούν μια «μνημειώδη συλλογή προφορικής ιστορίας, η οποία δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη και παλαιότερη στην Ελλάδα αλλά και μία από τις σημαντικότερες στην Ευρώπη. […] μέσα από το συναίσθημα του νόστου που εμπεριέχει μια συνεχή σύγκριση του τότε, του χαμένου παραδείσου της αλησμόνητης πατρίδας, με το τώρα, την εμπειρία της προσφυγιάς και τον αγώνα της επιβίωσης που σήμαινε η εγκατάσταση στη νέα πατρίδα, συνιστούν εξίσου σημαντική πηγή για την κοινωνική ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας».

Προφητειών το ανάγνωσμα

 του Παντελή Μπουκάλα, Καθημερινή, 02/03/2022

Σε καιρούς ταραχής, σύγχυσης και αγωνίας, οι προφητείες είναι μια διαφυγή. Η Ελλάδα, μητέρα του Μαντείου των Δελφών και της Πυθίας, πολλαπλασίασε το απόθεμά της σε προφητικό λόγο αφότου εκχριστιανίστηκε. Αν ο εβραϊσμός έχει να παρουσιάσει πέντε Μεγάλους Προφήτες (Ησαΐας, Ιερεμίας, Ιεζεκιήλ, Δανιήλ, Ηλίας) και δώδεκα Μικρούς, που τα ονόματά τους δυσκολευόμασταν να τα απομνημονεύσουμε μια φορά κι έναν καιρό στο σχολείο, η ελληνορθοδοξία καυχάται για πληθυσμούς προφητών.

Εκεί πάντως που πιστεύαμε ότι ο κορυφαίος είναι ο Κοσμάς ο Αιτωλός, τα πρωτεία τα απέσπασε ο όσιος Παΐσιος. Οχι μόνον επειδή είναι ο αγαπημένος των ΜΜΕ, τηλεοπτικών (έγινε και σίριαλ πια) και εντύπων (η εφημερίδα «Ελεύθερη Ωρα» λειτουργεί καθημερινά σαν Γραφείο Τύπου του Παΐσιου), αλλά και επειδή έλεγε ό,τι ακριβώς θέλει ν’ ακούει ο εθνικιστής Ελλην. Δηλαδή (κατά Παΐσιον και κατά τους παϊσιόφρονες, που βρίσκονται παντού, στην κορυφή της Εκκλησίας, στο χριστεπώνυμο πλήρωμα, στην εκπαίδευση), ο σωστός Ελλην, ο γνήσιος.

Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία παραβίασε τόσο βάναυσα όσα νομίζαμε ότι ισχύουν, ως προς την εθνική κυριαρχία και την κρατική ανεξαρτησία, ώστε πολλοί Ευρωπαίοι ακροδεξιοί αναγκάστηκαν να αναδιπλωθούν προσωρινά και να χαλιναγωγήσουν τον φιλοπουτινισμό τους. Παράδειγμα, γαλλικό, η Μαρίν Λεπέν και ο Ερίκ Ζεμούρ. Αντίθετα, οι δικοί μας ακροδεξιοί, αδιάφοροι για την τραγωδία των Ουκρανών, αναφωνούν ότι επιτέλους «εγέρθη ο Μαρμαρωμένος Βασιληάς» (το «Μακελειό») και βλέπουν τον Πούτιν, τον «νέο Βατάτζη», να «ορκίζεται στην Αγία Σοφία με στρατιωτική στολή» (η «Ωρα»).

Τι Αγαθάγγελος, τι Πατροκοσμάς, τι άγιος Ιωνάς της Οδησσού και άγιος Λαυρέντιος του Τσέρνιγκωφ. Ολοι προφητεύουν ότι το «ξανθό γένος» στρατεύεται υπέρ ημών. Και πάνω απ’ όλους ο Παΐσιος. Αντιγράφω μια προφητεία του από άρθρο με τίτλο «Αποκάλυψη: Πότε θα επέμβει το ξανθό γένος και θα εκπληρωθούν οι προφητείες», δημοσιευμένο στις 16.10.2015: «Θυμήθηκα τότε», λέει ο νέος όσιος, «ότι ο Αγιος Μεθόδιος Πατάρων είχε πει σε μια προφητεία του “και κρατήσει Επτάλοφον, οι Ρώσοι, το ξανθό γένος, και φυτευθήσονται εν αυτή λάχανα”, δηλαδή το ξανθό γένος, οι Ρώσοι θα κρατήσουν την Πόλη, όσο κρατούν τα λάχανα (δηλαδή 5-6 μήνες)». Δεν δημοσιεύτηκαν σε κάνα λαχανόφυλλο αυτά. Στο «Εκκλησία online» τα βρήκα. Τι θα γίνει μετά το εξάμηνο; Οσοι δεν έχουν ράψει ακόμα βυζαντινή στολή, ας σπεύσουν.