Η ανάλυση του DNA 4.500 σκελετών
Η Καθημερινή,
Όλα στο φως για τις συνθήκες διαβίωσης, τη διατροφή, την υγεία, τα αίτια θανάτου, όσων κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη πριν από δύο χιλιετίες. Πώς; Οι επιστήμονες μελετούν 4.500 σκελετούς που βρέθηκαν από ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή –και στον χώρο εργασιών του μετρό– και με την ανάλυση του DNA συνθέτουν τις «ταυτότητες» των αρχαίων – έναν σκελετό τον βάφτισαν «501». Το προσδόκιμο ζωής ήταν 30 έτη, λόγω της μεγάλης θνησιμότητας στα παιδιά και στις γυναίκες, ηλικίας 20 έως 25 ετών.
 |
| Χιλιάδες σκελετοί κατοίκων της Θεσσαλονίκης από την ίδρυση της πόλης μέχρι τα υστεροβυζαντινά χρόνια μελετώνται στο εργαστήριο στην Κομοτηνή. |
Οι ερευνητές αναφέρονται σε αυτόν ως τον «501». Μιλούν σαν να πρόκειται για κάποιον που κάθεται υπομονετικά στη διπλανή αίθουσα. Το μόνο όμως που τους περιμένει πίσω από την πόρτα του Εργαστηρίου Φυσικής Ανθρωπολογίας στην Κομοτηνή είναι ένας ανθρώπινος σκελετός, πλήρως ανεπτυγμένος κατά μήκος του μακρόστενου τραπεζιού.
Σχηματίζοντας έναν κύκλο γύρω του, η ομάδα των νέων επιστημόνων αρχίζει με ενδιαφέρον να τον περιεργάζεται. Παρά την καλοδιατηρημένη κατάστασή του, ο «501» ανήκει σε έναν άνθρωπο που έζησε πριν από δύο χιλιετίες και αποτελεί έναν από τους χιλιάδες σκελετούς που εντόπισε και διέσωσε η αρχαιολογική υπηρεσία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης σε διάφορες ανασκαφές. Μέρος μάλιστα των σκελετών αυτών ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια των εργασιών του μετρό Θεσσαλονίκης.
«Eχουμε στα χέρια μας 4.500 σκελετούς, τους σκελετούς των κατοίκων της αρχαίας Θεσσαλονίκης από την ίδρυση της πόλης μέχρι τα υστεροβυζαντινά χρόνια. Σκοπός μας είναι να μελετήσουμε την υγεία, τη διατροφή, τις συνθήκες διαβίωσης, τη φυσική και επαγγελματική δραστηριότητα των κατοίκων, καθώς και την καταγωγή, τη δημογραφία και γενετική ιστορία της Θεσσαλονίκης», δηλώνει στην «Κ» η διευθύντρια του Εργαστηρίου Φυσικής Ανθρωπολογίας, Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου.
Ανάμεσα στους σπάνιους αρχαιολογικούς θησαυρούς που ήρθαν στην επιφάνεια κατά τις εργασίες κατασκευής των σταθμών του μετρό ήταν και τα δύο αρχαία νεκροταφεία της πόλης, το ανατολικό και το δυτικό, με εκατοντάδες ταφές το καθένα. Το πολύτιμο οστεολογικό υλικό βρέθηκε στα δύο αρχαία νεκροταφεία της πόλης, το ανατολικά και το δυτικό, συγκεντρώθηκε και με την άδεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου μεταφέρθηκε στο εργαστήριο του Δημοκριτείου Πανεπιστήμιου Θράκης για να ερευνηθεί σε βάθος.
Τι μας «λένε»
«Κάθε φορά που μελετάω έναν σκελετό, νιώθω πως μου δίνεται η δυνατότητα να δώσω φωνή σε έναν άνθρωπο. Αισθάνομαι ένα δέος», σημειώνει η αναπληρώτρια καθηγήτρια που μετράει πάνω από δύο δεκαετίας πορείας στην οστεολογία. Τώρα της προσφέρεται η ευκαιρία να δώσει φωνή σε χιλιάδες.
Το εργαστήριο του οποίου ηγείται είναι το μοναδικό σε όλη την Ελλάδα που ερευνά σκελετικό υλικό για αρχαιολογικούς και ανθρωπολογικούς σκοπούς, χρησιμοποιώντας τεχνολογίες αιχμής. Οι νέες αναλυτικές μέθοδοι που έχουν αναπτυχθεί, όπως η ανάλυση DNA, επιτρέπουν στους ερευνητές της ομάδας να ανακαλύψουν εκπληκτικές λεπτομέρειες για τη ζωή ενός άνθρωπου από τη μελέτη και μόνο του ίχνους που αφήνει πίσω του.
Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται μια μεγάλη διαδικασία προετοιμασίας και έρευνας του υλικού που φυλάσσεται στο εργαστήριο. Κάθε σκελετός καθαρίζεται, συντηρείται και καταγράφεται αποκτώντας μια μοναδική ταυτότητα. Έπειτα, οι επιστήμονες αρχίζουν τη μακροσκοπική μελέτη.
Είναι αυτό ακριβώς που κάνει ο Αστέριος Αηδόνης, ανθρωπολόγος και ερευνητής του εργαστηρίου, σκύβοντας προσεκτικά πάνω στον «501». Πιάνοντας τα οστά της λεκάνης και του κρανίου αντιλαμβάνεται πως έχει μπροστά του έναν άνδρα 35 έως 40 ετών. Πολύ γρήγορα προχωρεί σε λεπτομέρειες: «Κοιτώντας την ανατομική του θέση μπορούμε να διακρίνουμε ότι έφερε ένα σοβαρό κάταγμα στο αριστερό του χέρι».
Συγκρίνοντας τα δύο χέρια αντιλαμβάνεται πως το οστό δεν έδεσε καλά και ότι ίσως ο άνδρας είχε ενοχλήσεις και πόνους σε όλη του τη ζωή. Συνεχίζοντας την εξέταση στις κόγχες των ματιών προσθέτει πως παρότι πρόκειται για έναν μάλλον στιβαρό άνθρωπο, αυτός δεν αποκλείεται να είχε κάποιας μορφής αναιμία. «Είναι παράδοξο αυτό με τη φυσική ανθρωπολογία. Μελετάμε σκελετούς, αλλά αυτό που ψάχνουμε να βρούμε δεν είναι ο θάνατος, αλλά η ζωή», σημειώνει. Μετά τις αρχικές παρατηρήσεις, ο ερευνητής σκανάρει με ένα ειδικό μηχάνημα τον σκελετό και αποθηκεύει την τρισδιάστατη απεικόνισή του στον φάκελο με τα στοιχεία του. Από εκεί και πέρα ξεκινούν οι περαιτέρω αναλύσεις ώστε να απαντηθούν εξειδικευμένα ερωτήματα, όπως ασθένειες ή διατροφή.
Τα μωρά και το ψάρι
Από τα προκαταρκτικά συμπεράσματα της μελέτης, οι επιστήμονες έχουν ήδη αναγνωρίσει κάποια πρώτα χαρακτηριστικά του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης, τα οποία συναντούν και στους υπόλοιπους αρχαιολογικούς πληθυσμούς. Oπως αναφέρει ο κ. Αηδόνης, παρότι σίγουρα οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερο από το όριο αυτό, το προσδόκιμο ζωής των Θεσσαλονικέων δεν ξεπερνούσε τα 30 έτη. Αιτίες είναι η μεγάλη παιδική θνησιμότητα καθώς και η θνησιμότητα που παρατηρείται στις γυναίκες, ηλικίας 20 έως 25 ετών, και η οποία οφείλεται στις δύσκολες συνθήκες κύησης και τοκετού.
Στη διπλανή αίθουσα, η ομάδα προχωρεί στη μελέτη συγκεκριμένων τομέων της ζωής των αρχαίων κατοίκων. Η Ελισάβετ Γκανιάτσου, υποψήφια διδάκτωρ Φυσικής Ανθρωπολογίας, κόβει με χειρουργική ακρίβεια δόντια σκελετών σε φλοίδες προκειμένου να μάθει πληροφορίες για τον θηλασμό και τον απογαλακτισμό. Oπως αναφέρει, από τη μελέτη των πρώτων 20 δειγμάτων φαίνεται πως η πλειονότητα των μωρών θήλαζαν τον πρώτο χρόνο της ζωής τους, ενώ υπήρχαν περιπτώσεις παιδιών που θήλαζαν μέχρι και τα δυόμισι έτη. Αυτό που ξεχώρισε είναι πως υπάρχουν έξι δείγματα, όλα ανδρών, τα οποία δεν θήλασαν καθόλου.
«Στον Σορανό, έναν Ρωμαίο γιατρό, αναφέρεται ότι οι άνδρες είχαν διαφορετική μεταχείριση επειδή υπήρχε ο φόβος να γίνουν μαλθακοί, οπότε και θήλαζαν για λιγότερο χρονικό διάστημα. Αυτό είναι ένα ενδιαφέρον θέμα που θα μπορούσαμε να μελετήσουμε περισσότερο για να δούμε αν όντως μπορούμε να επαληθεύσουμε με την έρευνά μας μια αναφορά σε γραπτή πηγή σε έναν πληθυσμό όπως αυτόν της Θεσσαλονίκης», σημειώνει η κ. Γκανάτσιου.
Η ίδια ανακαλύπτει ακόμα ενδιαφέροντα στοιχεία μελετώντας και την παιδική διατροφή. Από τα πρώτα αποτελέσματα φαίνεται πως η δίαιτα των παιδιών περιελάμβανε ένα μεγάλο εύρος διατροφικών επιλογών, από οικόσιτα ζώα μέχρι και σιτηρά, ενώ αυτό που κάνει εντύπωση είναι πως γινόταν και κατανάλωση ψαριών, τα οποία μάλιστα χρησιμοποιούνταν σε περιπτώσεις και ως τροφή απογαλακτισμού. «Είναι κάτι που δεν έχουμε δει μέχρι στιγμής πολύ συχνά στην Ελλάδα, τουλάχιστον στις θέσεις Ρωμαϊκής Εποχής», υπογραμμίζει.
«Επιστροφή» στο μετρό
Η ομάδα του Εργαστηρίου Φυσικής Ανθρωπολογίας θα συνεχίσει τη μελέτη του υλικού μέχρι να αποκτήσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της ζωής των κατοίκων και της εξέλιξης της Θεσσαλονίκης στη διάρκεια των 23 αιώνων πορείας της. Τα αποτελέσματα της έρευνας, ωστόσο, δεν θα μείνουν κλειστά, πίσω από τις πόρτες του εργαστηρίου στην Κομοτηνή. Σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, το Εθνικό Κέντρο Eρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης καθώς και τις εταιρείες Tetragon και dot2dot, το εργαστήριο θα αναπαραστήσει ψηφιακά τις βιογραφίες διάσημων αλλά και καθημερινών Θεσσαλονικέων που έζησαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους στην πόλη. Οι προσωπικές ιστορίες θα ζωντανεύουν με τη βοήθεια συστημάτων εικονικής πραγματικότητας στους σταθμούς του μετρό σε κεντρικά σημεία της πόλης, ώστε να είναι προσβάσιμες από κατοίκους και τουρίστες, μετατρέποντας μια απλή βόλτα σε ένα ταξίδι-εξπρές στην Ιστορία.
