Πώς έγινε το δυστύχημα στο Τσέρνομπιλ

Αποκαλύψεις σοκ — Όλα όσα απέκρυψαν οι Σοβιετικοί και σκόρπισαν το θάνατο.

του Τρύφωνα Καϊσερλίδη, iefimerida.gr, 23/2/2019

Φως στα πραγματικά αίτια του ατυχήματος στο Τσερνομπίλ -την μυστικοπάθεια της ΕΣΣΔ, την ιδιόμορφη φύση του πυρηνικού της προγράμματος και την εγκληματική ανευθυνότητα των υπευθύνων- επιχειρεί να ρίξει τρεις δεκαετίες μετά την καταστροφή ένας διακεκριμένος Βρετανός δημοσιογράφος -ερευνητής.
Με συνεντεύξεις εκατοντάδων ωρών στη διάρκεια ενός διαστήματος άνω των δέκα ετών και μετά από μελέτη επιστολών, αδημοσίευτων απομνημονευμάτων και ντοκουμέντων από πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα αρχεία ο Άνταμ Χίγκινμποθαμ ζωντανεύει στο βιβλίο του με τίτλο “Μidnight in Chernobyl” («Μεσάνυχτα στο Τσερνομπίλ») το μεγαλύτερο -και ως προς τα θύματα και ως προς τις επιπτώσεις στην υγεία χιλιάδων ανθρώπων, αλλά και ως προς τις οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις- ατύχημα στην ιστορία της πυρηνικής ενέργειας μέσα από τα μάτια αυτοπτών μαρτύρων.

Ο πυρηνικός σταθμός του Τσερνομπίλ, όταν έγινε το ατύχημα, ήταν ο μεγαλύτερος σε ισχύ πυρηνικός σταθμός της Σοβιετικής Ένωσης. Από την έκρηξη εκλύθηκε ραδιενεργό νέφος που απλώθηκε σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις σχεδόν σ’ ολόκληρο το βόρειο ημισφαίριο της Γης, από την τότε Τσεχοσλοβακία μέχρι την Ιαπωνία.

Στο διάστημα των τριών πρώτων μηνών από τη στιγμή που σημειώθηκε το ατύχημα στις 26 Απριλίου 1986, πέθαναν 31 άνθρωποι, ενώ τις συνέπειες από την έκθεση τους στην ραδιενεργό ακτινοβολία υπέστησαν χιλιάδες άνθρωποι, πολλοί από τους οποίους έχασαν την ζωή τους στα χρόνια που επακολούθησαν. Περισσότεροι από 115 χιλιάδες άνθρωποι απομακρύνθηκαν από την ζώνη ασφαλείας των 30 χιλιομέτρων που είχε δημιουργηθεί γύρω από τον πυρηνικό σταθμό μετά το ατύχημα.

Στις εργασίες εξάλειψης των συνεπειών της ραδιενέργειας συμμετείχαν περισσότεροι από 600.000 άνθρωποι, αλλά κανείς δεν γνωρίζει μέχρι σήμερα σε πόσους από αυτούς υπήρξαν θανατηφόρες οι συνέπειες από την έκθεση τους στην ραδιενεργό ακτινοβολία.

  Η καταστροφή του Τσερνομπίλ, σύμφωνα με τον Βρετανό δημοσιογράφο, αποκάλυψε την ανικανότητα, τη διαφθορά και την ηθική διάβρωση στους κόλπους του κομματικού μηχανισμού, που συνέβαλαν τελικά στην εκ των έσω κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Οι άμεσες αιτίες, βέβαια, ήταν οι αστοχίες στον σχεδιασμό και μια σειρά ανθρώπινων λαθών, που έγιναν μέσα σε λίγα τρομακτικά λεπτά.

Υπό συγκεκριμένες συνθήκες οι αντιδραστήρες του πυρηνικού εργοστασίου ήταν επιρρεπείς σε μια ανεξέλεγκτη αλυσιδωτή αντίδραση, όπως συμβαίνει στην καρδιά μιας ατομικής βόμβας. Κι η αλήθεια είναι ότι είχε καταγραφεί το 1975 στο Λένινγκραντ μια μερική τήξη αντιδραστήρα με μια εμπιστευτική μελέτη να επισημαίνει τότε ότι τέτοια ατυχήματα όχι απλώς μπορούσαν να συμβούν, αλλά ήταν τρομερά πιθανά ακόμη και στην καθημερινή λειτουργία των μονάδων.

Αλλά για πάνω από μια δεκαετία οι αρμόδιοι του προγράμματος πυρηνικής ενέργειας της ΕΣΣΔ απέκρυβαν -με ολέθριες όπως αποδείχθηκε συνέπειες - αυτές τις σχεδιαστικές αστοχίες. «Η καταστροφή ήταν απότοκο της οικονομίας κεντρικού σχεδιασμού και της κομμουνιστικής γραφειοκρατίας, αφού επρόκειτο για μια αυτοκρατορία παραποιημένων στατιστικών, χρονοδιαγραμμάτων που δεν μπορούσαν να τηρηθούν, αδιαφορίας για την ατομική ευθύνη, φόβου ανακοίνωσης των κακών μαντάτων στους ανωτέρους, μιας αλυσίδας αχυρανθρώπων γαντζωμένων στα κομματικά προνόμια, που κατέστησαν σχεδόν αναπόφευκτη την καταστροφή στο Τσερνομπίλ», σημειώνει ο Χίγκινμποθαμ.

 Το κέντρο ελέγχου του τέταρτου αντιδραστήρα του εργοστασίου ήταν ένα «κουτί» 10 επί 20 μ. χωρίς παράθυρα. Η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη στις 11:55 το βράδυ της Παρασκευής 25 Απριλίου 1986 καθώς δεν είχε ακόμη γίνει ένα τεστ που είχε προγραμματιστεί για το απόγευμα προκειμένου να ελεγχθεί αν οι αντλίες νερού για την ψύξη του αντιδραστήρα θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σε περίπτωση γενικού μπλακάουτ.

Σε μια τέτοια επικίνδυνη περίπτωση θα κοβόταν το ρεύμα που χρησιμοποιούσαν οι αντλίες αυτές για να κυκλοφορούν νερό στον πυρήνα και παρά την ενεργοποίηση άλλων γεννητριών θα χρειαζόταν κάποιο διάστημα, πιθανώς αρκετά μεγάλο για να επιτρέψει μια καταστροφική υπερθέρμανση και την έναρξη της τήξης του πυρήνα.

Εγγλέζικες εφημερίδες για την καταστροφή στο Τσερνομπίλ

Τέσσερα άτομα βρίσκονταν στο κέντρο ελέγχου, ο επόπτης βάρδιας και τρεις χειριστές. Μετά τα μεσάνυχτα οι υπεύθυνοι του δικτύου διανομής ηλεκτρικής ενέργειας στο Κίεβο έδωσαν το πράσινο φως και το κέντρο ελέγχου άρχισε σταδιακά να μειώνει την ποσότητα ενέργειας που παρήγαγε ο αντιδραστήρας, προκειμένου να γίνει το τεστ. Το κλείσιμό του -μια τεράστια ευθύνη- ανατέθηκε στον 25χρονο Λεονίντ Τοπτούνοφ, που είχε μόλις δύο μήνες στη δουλειά...

Θεωρητικά η διαδικασία ήταν απλή: οι χειριστές θα πίεζαν ένα κουμπί που θα έκοβε το ρεύμα στις αντλίες νερού για την ψύξη εν είδει μπλακάουτ. Λίγες στιγμές αργότερα θα άρχιζαν να λειτουργούν γεννήτριες πετρελαίου και οι αντλίες θα ξεκινούσαν πάλι να κυκλοφορούν νερό μέσα από τον πυρήνα του αντιδραστήρα. Αλλά στις 12:28 ο Τοπτούνοφ έκανε ένα ολέθριο σφάλμα κι ο υπολογιστής άρχισε να μειώνει ανεξέλεγκτα την τροφοδοσία του ρεύματος. Σήμαναν απανωτοί συναγερμοί, αλλά ο Τοπτούνοφ δεν μπορούσε να σταματήσει τη διαδικασία, καθώς οι αριθμοί στους δείκτες έπεφταν και μέσα σε δύο λεπτά είχαν σχεδόν μηδενιστεί. Είχε κλείσει τον αντιδραστήρα προτού καν αρχίσει το τεστ...

Θα μπορούσαν, βέβαια, να τα παρατήσουν εκείνη τη στιγμή, αλλά αντίθετα δόθηκε εντολή να αυξηθεί και πάλι το ρεύμα, ώστε να μπορέσει να ξεκινήσει η διαδικασία, αφήνοντας τον αντιδραστήρα εντελώς εκτός ελέγχου.

Στη 1:22 το πρωί μια περίεργη ηρεμία επικρατούσε στο κέντρο ελέγχου, αν και η καταστροφή επέκειτο σε λίγα δευτερόλεπτα κι ο αντιδραστήρας θύμιζε απασφαλισμένη χειροβομβίδα. Μόλις ξεκίνησε το τεστ, όλες οι σχεδιαστικές αστοχίες του αποκαλύφθηκαν. Το νερό που περνούσε απ’ τον πυρήνα του κινείτο βραδύτερα και θερμαινόταν ολοένα και περισσότερο μέχρι που έγινε ατμός. Η αντιδραστικότητα αυξήθηκε περαιτέρω, απελευθερώνοντας περισσότερη θερμότητα και δημιουργώντας περισσότερο ατμό. 36’’ αργότερα το τεστ είχε ολοκληρωθεί και δόθηκε η εντολή να κλείσει ο αντιδραστήρας, αλλά ήταν πια αργά. Βαθιά στο εσωτερικό του είχε ξεκινήσει μια ανεξέλεγκτη αλυσιδωτή αντίδραση που θα οδηγούσε στην τήξη του πυρήνα.

Άρχισαν να ηχούν διαδοχικοί συναγερμοί, να ανάβουν κόκκινα λαμπάκια, με τον Τοπτούνοφ να ουρλιάζει: «άνοδος της ισχύος». Τότε ήταν που ακούστηκε ένα δυνατό βουητό και το κτίριο άρχισε να δονείται. Ο αντιδραστήρας καταστρεφόταν. Μέσα σε τρία δευτερόλεπτα η ισχύς του εκατονταπλασιάστηκε. Ακούστηκε ένας εκκωφαντικός κρότος καθώς η θερμοκρασία μέσα στον αντιδραστήρα εκτοξευόταν στους 4.650 βαθμούς Κελσίου — σχεδόν όσο στην επιφάνεια του ήλιου!

Μια έκρηξη ισοδύναμη με 60 τόνους TNT ισοπέδωσε τους τείχους της αίθουσας του αντιδραστήρα και εκσφενδόνισε το βάρους 2.000 τόνων κέλυφος από ατσάλι και μπετόν αρμέ. Σχεδόν επτά τόνοι ραδιενεργού καυσίμου εκλύθηκαν στην ατμόσφαιρα...

Μέσα στο εργοστάσιο όσοι επέζησαν αντίκρισαν εικόνες που θύμιζαν την Αποκάλυψη. Ο αντιδραστήρας 4 είχε ισοπεδωθεί...

Όταν έφθασαν τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου στο Ιατρικό κέντρο υπ’ αριθμ. 126 τα ασθενοφόρα που μετέφεραν εργαζόμενους και πυροσβέστες, γιατροί και νοσηλευτές έπαθαν σοκ. Στην αρχή αδυνατούσαν να καταλάβουν τι αντιμετώπιζαν, αφού τα πρόσωπα ορισμένων θυμάτων είχαν μελανιάσει, αλλά είχαν ένα νεκρικό υπόλευκο χρώμα. Αλλά πολύ σύντομα άρχισαν όλοι να κάνουν εμετό, μέχρι που άδειασαν τα στομάχια τους. Αλλά ακόμη και τότε δεν σταματούσαν. Μια νοσοκόμα έμπηξε τα κλάματα. Από τους 90 που διακομίστηκαν εκεί τις πρώτες ώρες, τα πιο βαριά περιστατικά μεταφέρθηκαν σε νοσοκομείο της Μόσχας. Τους «έτρωγε» η ακτινοβολία εξωτερικά και εσωτερικά...

Όταν έγινε αντιληπτή η έκταση της καταστροφής οι σοβιετικές Αρχές απαίτησαν «πατριωτική θυσία» και μυστικότητα. Όταν ένας αξιωματούχος στο Τσερνομπίλ επεσήμανε ότι θα πρέπει να ειδοποιηθούν οι 50.000 κάτοικοι της γειτονικής πόλης Πριπιάτ, ο διευθυντής της μονάδας έκοψε τα τηλέφωνα. Κάποιοι εργαζόμενοι προσπάθησαν να ειδοποιήσουν τους δικούς τους να κλειστούν στα σπίτια τους, γνωρίζοντας ότι η ΚGB παρακολουθούσε τις γραμμές και ορισμένοι τα κατάφεραν.

Στην πόλη είχαν πάρει μυρωδιά ότι κάτι σοβαρό είχε συμβεί, αφού είχαν σιγήσει ακόμη και τα ραδιόφωνα στα διαμερίσματά τους. Πέρασαν 32 ώρες για να δοθεί τελικά η εντολή εκκένωσης, αλλά το Πριπιάτ είχε στο μεταξύ «βομβαρδιστεί» από τα ραδιενεργά ισότοπα.

Σχεδόν τρία 24ωρα μετά την καταστροφή το πολιτμπιρό στη Μόσχα δεν είχε εκδώσει ακόμη κάποια ανακοίνωση. Μόνον ο ραδιοφωνικός σταθμός της ρωσικής πρωτεύουσας ανέφερε ότι «έγινε ένα ατύχημα στο πυρηνικό εργοστάσιο του Τσερνομπίλ» κι ότι «λαμβάνονται μέτρα» για την αντιμετώπιση των συνεπειών.

Την άλλη μέρα το υπουργικό συμβούλιο παραδέχθηκε ότι σκοτώθηκαν δύο άτομα, ότι καταστράφηκε ένα τμήμα του κτιρίου του αντιδραστήρα κι ότι εκκενώθηκε η πόλη Πριπιάτ. Καμία αναφορά στο ραδιενεργό νέφος, που συνέχιζε να απλώνεται προς την Ευρώπη κι ήταν πρώτη είδηση στη Δύση.

 

Ελληνικά δημοσιεύματα για την καταστροφή στο Τσερνομπίλ

Οι υπεύθυνοι της σοβιετικής πυρηνικής βιομηχανίας είχαν αποφασίσει να συγκαλύψουν με τη βοήθεια της KGB την αλήθεια, ότι δηλαδή η καταστροφή στο Τσερνομπίλ ήταν προϊόν χρόνιας ανικανότητας και αλλεπάλληλων ψεμάτων.

Στην αρχή ο μηχανισμός προπαγάνδας έκανε λόγο για το αποτέλεσμα μιας απίθανης σύμπτωσης γεγονότων. Αλλά μετά την ολοκλήρωση μιας απόρρητης έρευνας, το πολιτμπιρό απεφάνθη τρεις μήνες αργότερα ότι «το ατύχημα προκλήθηκε από μια σειρά σοβαρών παραβιάσεων των κανονισμών λειτουργίας του αντιδραστήρα από εργαζόμενους στο πυρηνικό εργοστάσιο», ρίχνοντας έτσι εξ’ ολοκλήρου το φταίξιμο στα θύματα. Ακολούθησαν δίκες κι όσοι επέζησαν από την έκρηξη και τη ραδιενέργεια εστάλησαν σε φυλακές.

Αν και δεν έγινε καμία αναφορά στις σχεδιαστικές αστοχίες του αντιδραστήρα ο τότε ηγέτης της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και το πολιτμπιρό γνώριζαν ότι οι κεφαλές της πυρηνικής βιομηχανίας απέκρυβαν για πάνω από μια δεκαετία (από το ατύχημα στο Λένινγκραντ το 1975) ότι ένας απ’ τους αντιδραστήρες ήταν πιθανόν να εκραγεί με αδιανόητες συνέπειες.

Οι αντιδραστήρες του Τσερνομπίλ ήταν είκοσι φορές μεγαλύτεροι από τους αντίστοιχους στη Δύση και ικανοί να παράγουν αρκετή ενέργεια για την ηλεκτροδότηση τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου σύγχρονων νοικοκυριών, αφού αυτό επέτασσε η σοβιετική μεγαλομανία. Οι πυρηνικοί επιστήμονες της ΕΣΣΔ είχαν βαφτίσει «εθνικό» το συγκεκριμένο μοντέλο αντιδραστήρα κι έσπευσαν να θέσουν πολλούς τέτοιους σε λειτουργία σε διάφορα σημεία της επικράτειας. Αλλά είχαν πολλά σχεδιαστικά λάθη καθώς ήταν ασταθείς και με απρόβλεπτη «συμπεριφορά».

Η καταστροφή στο Τσερνομπίλ πέραν όλων των άλλων είχε τεράστιες πολιτικές επιπτώσεις. Η φήμη του Γκορμπατσόφ στη Δύση ως μεταρρυθμιστή αμαυρώθηκε. Ο ίδιος ήταν πυρ και μανία με την ηγεσία του πυρηνικού προγράμματος. Αλλά γρήγορα συνειδητοποίησε την έκταση της διαφθοράς σε ολόκληρο σχεδόν τον σοβιετικό κρατικό μηχανισμό.

Το Τσερνομπίλ, συμπεραίνει ο Βρετανός δημοσιογράφος, όχι μόνον συνέτριψε την ψευδαίσθηση ότι η ΕΣΣΔ ήταν μια υπερδύναμη με πρωτοποριακή τεχνολογία, αλλά επέσπευσε τελικά την κατάρρευση του κομμουνισμού, καθώς η καταστροφή και η συγκάλυψη εξέθεσαν την προχειρότητα και την κενότητα του σοβιετικού συστήματος.