Γιατί η τυχαιότητα κρύβει μέσα της στοιχεία αιτιοκρατίας και ποιοι είναι οι κανόνες που... δεσμεύουν το τυχαίο. Η κατανομή των πιθανοτήτων και οι κίνδυνοι για όσους την αγνοούν.
του οικονομολόγου Βασίλη Παζόπουλου, euro2day.gr, 3/8/2017.
Οι μεταβολές
στον φυσικό ή τεχνητό μας κόσμο μπορούν να καταταγούν σε δύο κατηγορίες. Σε
αυτές που υπακούν τη σχέση αιτίου και αποτελέσματος και καλούνται αιτιοκρατικές και σε αυτές που δεν
υπακούν, είναι ανεξήγητες, ατιθάσευτες
και ονομάζονται «τυχαίες».
Τυχαίες είναι εκείνες που ο άνθρωπος δεν
μπορεί να ελέγξει ή να ερμηνεύσει. Οφείλονται ίσως σε ατέλεια των γνώσεων ή των
αισθήσεών μας, σε τεχνολογική ή επιστημονική ανεπάρκεια, ή ακόμα σε άγνωστες
επιδράσεις στο φαινόμενο που εξετάζουμε.
Τα λεγόμενα πειράματα τύχης αφορούν
επαναλήψεις που ακόμα και αν γίνονται κάτω από τις ίδιες συνθήκες, δεν μας οδηγούν πάντα στο ίδιο αποτέλεσμα. Η
όλη διεργασία που καθοδηγεί ένα τέτοιο πείραμα δεν είναι η αναγκαιότητα αλλά η
τυχαιότητα.
Η εξαναγκασμένη τυχαιότητα
Η μεγαλύτερη βοήθεια που μπορούν να μας
υποσχεθούν τα μαθηματικά και η θεωρία των πιθανοτήτων είναι πως όσο
περισσότερες δοκιμές κάνουμε, τόσο πιο κοντά πλησιάζουμε τη θεωρητική μαθηματική πιθανότητα.
Υπάρχει μια περίεργη σύνδεση σε ένα πλήθος
δοκιμών. Μπορεί να είναι φαινομενικά ανεξάρτητες, όμως στο σύνολό τους υπακούν
σε έναν αδυσώπητο νόμο: όλες μαζί δένονται με μια ενιαία καμπύλη κατανομής. Αυτός
είναι ο λόγος που τα καζίνο είναι
επικερδείς επιχειρήσεις. Στη ρουλέτα, ο μέσος όρος κερδών και
ζημιών μπορεί να προβλεφθεί. Μπορούμε να ξέρουμε το αποτέλεσμα αν κάποιος
ποντάρει στο κόκκινο για μεγάλο αριθμό γύρων.
Η τύχη δεν παίζει κανένα ρόλο για να
προβλέψουμε το αποτέλεσμα. Αντίθετα, για να προβλέψουμε το αποτέλεσμα ενός
μεμονωμένου γύρου θα χρειαστούμε τη βοήθειά της. Όποια επιλογή και να κάνουμε,
θα ήταν αυθαίρετη, μια υποταγή στην τύχη.
Σαν να υπάρχει μια κρυμμένη αιτιοκρατία μέσα στα κατάβαθα
της τυχαιότητας. Μια αόρατη αιτιοκρατία. Η συνύπαρξη του τυχαίου με το
αναγκαίο, η συνεργασία τυχαιότητας της δοκιμής και της αιτιοκρατίας της
ισοκατανομής των πιθανοτήτων, μαζί με την υπεροχή εκείνων που ευνοήθηκαν πρώτα
από τη διαδικασία, συνθέτουν μια δύναμη που κυριολεκτικά κυβερνά τις παγκόσμιες
μεταβολές, την εξαναγκασμένη τυχαιότητα.
Στα πειράματα τύχης υπάρχει η διάχυτη εντύπωση
πως δεν βρίσκεται καμία πληροφορία, δεν υπάρχει γλώσσα, δεν υπάρχει κώδικας.
Για αυτό ακριβώς ο κόσμος πιστεύει πως τα αποτελέσματα είναι διάσπαρτα και
ακανόνιστα.
Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά έχει
αποδειχτεί πως η τυχαιότητα οδηγεί σε μια κατάσταση δομημένη, οδηγεί σε μια
μορφή, μια τάξη. Υπακούει σε ένα σχήμα κατανομής
πιθανοτήτων.
Αν η γλώσσα της τυχαιότητας είναι η
πιθανότητα, ο κώδικάς της είναι η δόμηση των αποτελεσμάτων στον χρόνο. Όσοι
ξέρουν τον κώδικα θα αντιδράσουν όπως πρέπει, νικώντας την τυχαιότητα,
πολεμώντας με τα ίδια της τα όπλα. Όσοι τον αγνοούν, θα γίνουν τα εύκολα θύματά
της.
Η τύχη δεν προκύπτει όσο τυχαία νομίζουμε
Στην πρώτη της
κίνηση η τυχαιότητα βρίσκεται στην πλήρη ελευθερία του παιχνιδίσματός της, στην
κορωνίδα της αβεβαιότητας και της απροσδιοριστίας.
Όμως από την πρώτη της κίνηση μπλέκεται η ίδια
στα δικά της τα δίχτυα, μειώνοντας
τους βαθμούς της ελευθερίας της. Κι όσο προχωρεί στις κινήσεις
της, όλο και λιγοστεύει αυτή η ελευθερία της, όλο και περισσότερο υποτάσσεται
σε έναν εξαναγκασμό.
Η απλή, ελεύθερη και παντοδύναμη τυχαιότητα
πλησιάζει σιγά σιγά τις δεσμεύσεις και τους περιορισμούς της αιτιοκρατίας. Με
γνωστές τις παραμέτρους, κάθε παρέκκλιση από τη διαμόρφωση που θεωρητικά
αναμένεται, αποτελεί ουσιαστικά και μια
προειδοποίηση σε όσους την παρακολουθούν.
Η συστηματική κατανομή της επαναληψιμότητας
των τυχαίων γεγονότων και η βεβαιότητα τάσης προς την επανόρθωση κάθε
στρέβλωσης ή απόκλισης από την κανονική δομή αποτελούν την πληροφορική της
τυχαιότητας.
Η τάση σε ένα σύστημα ισοπίθανων γεγονότων
οδηγεί προς το αποτέλεσμα εκείνο που θα ικανοποιήσει καλύτερα τη δομή προς την
οποία οδεύει. Η επαναληψιμότητα θα οδηγήσει το σύστημα στη διόρθωση της
παρέκκλισης.
Οι ίσες πιθανότητες που έχει πάντα το σύστημα
για τα γεγονότα του διαφέρουν από την πιθανότητα που έχει το σύστημα να
διαμορφωθεί σύμφωνα με τη τάση του, εφόσον υπάρχει παραμόρφωση από τη θεωρητικά προβλεπόμενη κατάσταση.
Όπως η τυχαιότητα κρύβει μέσα της στοιχεία αιτιοκρατίας, έτσι και η
αιτιοκρατία κρύβει μέσα της στοιχεία τυχαιότητας. Οι δύο αυτές οντότητες
ενώνονται σε μία και μόνο αρχή που κυβερνάει τις μεταβολές στο σύμπαν.
Την εξαναγκασμένη τυχαιότητα, που επικαλύπτει
και τις δύο, αποτελώντας την αρμονική τους σύνθεση. Με άλλα λόγια, αν μπορούμε
να πραγματοποιήσουμε μια κρίσιμη μάζα δοκιμών και ταυτόχρονα να κατανοήσουμε τη
μορφή που παίρνει η κατανομή
πιθανοτήτων, έχουμε τη δυνατότητα να προβλέψουμε το μέλλον!
-
Στη μνήμη του δασκάλου Χρήστου Μαρκόπουλου, από το βιβλίο του οποίου «τύχη και
τάξη» έχει εμπνευστεί το άρθρο.
