Η υποβάθμιση της Επικούρειας Φιλοσοφίας από τον Επίκτητο

Εισήγηση του Μπάμπη Πατζόγλου,
7ο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας, 11-12/2/2017

Θέλοντας να βγάλω ένα καινούργιο βιβλίο με Επικούρεια κείμενα και με τίτλο "Η Ηδονή για όσους υποστηρίζουν ότι Δεν υπάρχει Σπήλαιο" ασχολήθηκα με εκείνο το κομμάτι της φιλοσοφίας του Επίκτητου, που ναι μεν εκφράζει την Επικούρεια Φιλοσοφία, την χρησιμοποιεί δε άσχημα για την ανάδειξη του Στωικισμού.

Η δουλειά που έγινε από εμένα, ήταν δύσκολη και επίμονη. Διάβασα την ερμηνεία των κειμένων του Επίκτητου που υπάρχει στο διαδίκτυο και μετά διάβασα την ερμηνεία των εκδοτικών οίκων. Όλες οι ερμηνείες είναι παρόμοιες. Όμως ελάχιστα πράγματα κατάλαβα. Διότι οι αξιόλογοι, χωρίς άλλο, ερμηνευτές, δεν έχουν εισέλθει στα ενδότερα της Επικούρειας φιλοσοφίας. Έτσι διαπίστωσα, μετά από κόπο, ότι αυτά τα κείμενα προσπαθούν να υποβαθμίσουν την Επικούρεια φιλοσοφία.

Ένα μικρό κείμενο του Επίκτητου θα σας πείσει.

Μας λέει και ο Επίκουρος ότι είμαστε από την φύση μας κοινωνικοί. Αλλά έτσι και βάλεις μέσα σε στεγανά αυτό το αγαθό, δεν μπορεί να πει τίποτε άλλο. Διότι πάλι επιμένει λέγοντάς μας , ότι όταν κάτι είναι αποκομμένο απ’ την ουσία του αγαθού, δεν το εκτιμάς το αγαθό αυτό και δεν το ενστερνίζεσαι. Και καλώς επιμένει.

Πως λοιπόν τα λες αυτά, ω Επίκουρε…;

Και υποψιαζόμαστε για ποιους λόγους τα λες αυτά. Άραγε δεν είμαστε στοργικοί προς  τα παιδιά μας; Γιατί  αποτρέπεις τον σοφό να μην ανατρέφει τα παιδιά του;  φοβάσαι μήπως εξ αιτίας των παιδιών πέσει σε στεναχώριες;

Εξ αιτίας του άγχους που τρέφει μέσα του μπορεί να πέσει σε στεναχώριες; Τι τον νοιάζει αν ένα μικρό άγχος μέσα του θρηνεί;

Αλλά ξέρει καλά, ότι έτσι και υπάρχει ένα παιδί, δεν είναι δυνατό σ’ εμάς να μην το αγαπάμε και να μη το φροντίζουμε.

Αλλά όμως αν και τα γνωρίζει καλά αυτά, τολμά να λέει, ότι  να μην ανατρέφουμε τα παιδιά. Αλλά το πρόβατο δεν εγκαταλείπει το παιδί του, ούτε ο λύκος. Ο άνθρωπος όμως το εγκαταλείπει;

Τι θέλεις δηλαδή; Να είμαστε ανόητοι σαν τα πρόβατα; Που ούτε και εκείνα το εγκαταλείπουν. Απάνθρωποι να είμαστε και θηριώδεις σαν τους λύκους; Ούτε και εκείνοι το εγκαταλείπουν.

Ποιος θα πειθόταν από εσένα Επίκουρε βλέποντας το παιδί του πεσμένο στην γη να κλαίει; Εγώ νομίζω ότι και αν ακόμη μάντευαν, η μάνα σου και ο πατέρας σου, ότι θα σκόπευες να λες αυτά, ακόμα και τότε δεν θα σε εγκατέλειπαν.

Ακόμα λέει, ότι δεν ασχολείται με τα πολιτικά ο σώφρονας. Ξέρει καλά τι πρέπει να κάνει αυτός που ασχολείται με τα πολιτικά: Και στο φινάλε, αν πρόκειται να περιφέρεται στον όχλο αυτός που ασχολείται με τα πολιτικά όπως ανάμεσα στις μύγες, αυτό Επίκουρε εσένα τι σε πειράζει;   

Βλέπουμε στο παραπάνω κείμενο πως κατηγορεί τον Κήπο. Έναν Κήπο γεμάτο από ελεύθερους ανθρώπους.  Όπου δεν κατάλαβε, σκοπίμως; για ποιον λόγο ο Επίκουρος τον δημιούργησε.

Επίσης κατηγορεί την παραίνεση του Επίκουρου προς τον σοφό που λέει ότι: «Ούτε γάμο θα κάνει ούτε παιδιά θα αποκτήσει ο σοφός. Σε ειδικές μόνο περιπτώσεις της ζωής του θα κάνει γάμο, αν και μερικοί θα τον αποφύγουν». Και όπου αυτό, είναι απλά μία συμβουλή προς τον σοφό και όχι στον οποιονδήποτε άνθρωπο. Διότι αν θελήσει να παντρευτεί ο σοφός, τότε τα βάσανα θα είναι δικά του.

Ακόμα διαστρεβλώνει το «Λάθε Βιώσας». Το «Λάθε Βιώσας» που είναι η πλέον επίκαιρη δόξα της εποχής μας. Όπου μας προτρέπει να μένουμε μακριά από τους πολιτικούς και την πολιτική. Και μας τονίζει να ζούμε στην αφάνεια και στην αποχή. Και όπου εξάγω εγώ, ως προσωπικό συμπέρασμα το να μην ψηφίζουμε ώστε να μην εκλέγουμε όλους αυτούς τους άθλιους πολιτικούς. Διότι «Δημοκρατικόν μεν, το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δε αιρετάς, ολιγαρχικόν»

                                                               *

Όμως πριν προχωρήσουμε, ας δούμε ποιος ήταν ο Επίκτητος και τι πρόσθεσε  στην Στωική φιλοσοφία και γιατί αγαπήθηκε από τους Νεοπλατωνικούς και τους Χριστιανούς.

Ο Επίκτητος  λοιπόν γεννήθηκε στην Ιεράπολη της Φρυγίας, μία από τις αρχαίες εμπορικές πόλεις της Μικράς Ασίας, το 55 μετά την βίαιη αναχρονολόγησή μας και πέθανε στην Νικόπολη το 125.

Υπήρξε  παιδί δούλων. Και ως δούλο τον πήραν από την Ιεράπολη και τον πήγαν στην Ρώμη όπου τον πουλήσανε σε κάποιον δημόσιο υπάλληλο εκτελεστικό γραμματέα του Νέρωνα, τον Επαφρόδιτο.

Πέραν του ότι ο Επίκτητος ήταν ασθενικός και ντροπαλός, ο Επαφρόδιτος τον κακομεταχειριζόταν και τον έκανε ανάπηρο.

Σε μία αναφορά του Κέλσου που την βρίσκουμε στο περίφημο βιβλίο του κατά του Ιησού Χριστού: τον «Αληθή Λόγο» μας μιλάει για την δουλικότητα, για την υπομονή και για την καρτερία του Επίκτητου που διακρίνουμε σε όλο το φιλοσοφικό έργο του. Μας αναφέρει λοιπόν ο Κέλσος ένα γεγονός, που  μπορεί να απέχει από την αλήθεια, ότι: όταν κάποτε ο Επαφρόδιτος έστριψε το πόδι του Επίκτητου, ο ίδιος  του παρατήρησε χαμογελώντας πως «θα το σπάσεις».  Και όταν τελικά το έσπασε το πόδι του ο Επαφρόδιτος, απάντησε ο Επίκτητος ήρεμα: «Δεν σου το είπα;».

Εκείνη την περίοδο, που ήταν δούλος του Επαφρόδιτου, ο Επίκτητος παρακολουθούσε μαθήματα φιλοσοφίας από τον διάσημο για την εποχή εκείνη, Στωικό φιλόσοφο Μουσόνιο Γάιο Ρούφο.

Στην συνέχεια ο Επίκτητος έγινε απελεύθερος. Τότε άρχισε να διδάσκει στην Ρώμη, Στωική φιλοσοφία. Είχε δε γίνει στην Ρώμη, πασίγνωστος Δάσκαλος αυτής της Φιλοσοφίας.

Το 94 μετά την βίαιη αναχρονολόγησή μας, ο Αυτοκράτορας Δομιτιανός αισθάνθηκε ότι απειλείται από την επιρροή που είχαν στον λαό οι φιλόσοφοι. Οπότε εκδίδει διάταγμα και τους εξορίζει όλους.

Ο Επίκτητος τότε κατέφυγε στην Νικόπολη της Ηπείρου και ίδρυσε εκεί Φιλοσοφική Σχολή.

Πιστός μαθητής του, ήταν ο συγγραφέας της «Αλεξάνδρου Ανάβασης», ο Αρριανός, που του διέσωσε τα λόγια του κρατώντας σημειώσεις. Θαυμαστής  του, υπήρξε ο Αυτοκράτορας της Ρώμης και φιλόσοφος, Μάρκος Αυρήλιος. Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε στην Ελληνική γλώσσα, κατά την διάρκεια των εκστρατειών του, ένα  έργο με τίτλο «Τα εις Εαυτόν». Αυτό το έργο, μέχρι σήμερα θεωρείται ως έργο σπουδαίο για μια διακυβέρνηση, με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου.  Και όπου σε αυτό το έργο, οι Στωικές αυτές ρίζες (καθήκον, πρέπει, χρέος κ.τ.λ.) βρίσκονται στα ηθικά διδάγματα του Επίκτητου.

*

Πριν περάσουμε στην φιλοσοφία του ας  ακούσουμε ένα ακόμα απόσπασμα από το 10ο κεφάλαιο της διατριβής με τίτλο, «Ενάντια στους Επικούρειους και Ακαδημαϊκούς». Για να δείτε την χλεύη του αλλά και την παιδιάστικη πολεμική του ενάντια στην Επικούρεια Φιλοσοφία.

 -Ω Άνθρωπε, ώ Επίκουρε,  γιατί φροντίζεις για μας, γιατί ξαγρυπνάς; Τι φανάρι κρατάς; Γιατί εξεγείρεσαι; Γιατί γράφεις τέτοια βιβλία; Μήπως κάποιος εξαπατηθεί επειδή φροντίζει τους θεούς ή μήπως κανείς καταλάβει ότι το αγαθό δεν είναι μόνο η ηδονή; Αν τα πιστεύεις αυτά, τότε όρμα και μετά κοιμήσου και κάνε ό,τι και τα σκουλήκια. Αφού κρίνεις ότι είσαι άξιος γι’ αυτά. Τρώγε και πίνε και συνουσίαζε και αφόδευε και ροχάλιζε. Τι σε νοιάζει αν οι υπόλοιποι τα αντιλαμβάνονται όλα αυτά, με υγιή τρόπο ή με μη υγιή; Ό,τι είναι για εσένα, είναι και για εμάς. Σε νοιάζει για τα πρόβατα, επειδή τα κουρεύουμε, τα αρμέγουμε και μετά τα σφάζουμε; Δεν θα ευχόσουν άραγε, να μπορούσαν οι άνθρωποι, καταγοητευμένοι και ευχαριστημένοι από τους Στωικούς να νύσταζαν και έπειτα να προσέφεραν τους εαυτούς τους σε εσένα και τους ομοίους σου για να τους κουρέψεις και να τους αρμέξεις; Προς τους συνεπικούρειους έπρεπε να τα λες αυτά και όχι να κρύβεσαι. Πολύ περισσότερο εκείνους πρέπει να μεταπείσεις ότι από την φύση μας είμαστε κοινωνικοί και ότι η εγκράτεια είναι αγαθό. Για ποιους πρέπει να διαφυλάξεις αυτήν την κοινωνία και για ποιους δεν πρέπει; Για ποιους δεν πρέπει να την διατηρήσεις; Για τους αντιδραστικούς και τους παραβάτες; Και ποιοι είναι πιο παραβάτες από εσάς που λέτε όλα αυτά;

*

Ως πρωταγωνιστής της φιλοσοφίας του Επίκτητου είναι ο άνθρωπος και η εκπαιδευτική αγωγή του.

Η εκπαιδευτική αγωγή του ανθρώπου, για τον Στωικό αυτόν φιλόσοφο, είναι το μέσο όπου μπορεί να κατοχυρώσει ο άνθρωπος την ελευθερία του. Μέσω της εξάσκησης της φιλοσοφίας, ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τα πράγματα που βρίσκονται υπό την εξουσία του, από εκείνα που δεν βρίσκονται υπό την εξουσία του. Το σώμα μας, για παράδειγμα, τα παιδιά μας, το περιβάλλον μας, είναι πράγματα που δεν βρίσκονται υπό την εξουσία μας (ουκ εφ' ημίν). Όμως τα διανοήματά μας, αυτά καθ’ εαυτά, βρίσκονται υπό την εξουσία μας.  Δηλαδή οι σκέψεις μας και οι κρίσεις μας είναι κτήμα μας (εφ' ημίν). Αυτά οριοθετούν την εσωτερική ελευθερία μας. Η διαφύλαξη της οποίας είναι, για τον Επίκτητο, το υπέρτατο αγαθό.

*

Για τον Επίκτητο, η ευτυχισμένη ζωή και η ζωή με  αρετές είναι συνώνυμες. Η ευτυχία και η προσωπική ολοκλήρωση είναι οι φυσικές συνέπειες του να ζεις με αρετές και να κάνεις το σωστό. Τα ερωτήματα όμως που γεννιόνται σε εμάς είναι: Άραγε ποιο είναι το σωστό; Και τι είναι ευτυχία;

Διότι ως γνωστόν οι αρετές για την φιλοσοφία μας είναι το μέσον για την Ηδονή. Την Ηδονή που φέρνει την καλοπέραση. Την ευδαιμονία. Και όχι αυτό το ασταθές συναίσθημα, την ευτυχία. Το να είσαι ενάρετος, μπορεί να είσαι περιοδικά ευτυχισμένος, αλλά δεν καλοπερνάς, δεν ζεις με ευδαιμονία. Το αντίθετο συμβαίνει, επειδή αποφεύγεις τα ωραία και τα όμορφα  χάριν της αρετής. Διότι η ζωή δεν είναι ωραία με τα πρέπει, με τα αναγκαία, αλλά με τα περιττά, με τα θέλω.

Ο Επίκτητος πίστευε, ότι ο κύριος σκοπός της φιλοσοφίας είναι να βοηθήσει τους κοινούς ανθρώπους να ανταπεξέλθουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις της καθημερινής ζωής. Και να αντιμετωπίσουν με καρτερία τις αναπόφευκτες σοβαρές στεναχώριες, τις απογοητεύσεις και τις λύπες της ζωής. 

Η συνταγή του Επίκτητου για την καλή ζωή επικεντρωνόταν σε τρία θέματα: να γίνεις κύριος των επιθυμιών σου, να εκτελείς τα καθήκοντα σου, να μάθεις να σκέπτεσαι καθαρά  και για τον εαυτό σου και για τις σχέσεις σου με την ευρύτερη ανθρώπινη κοινωνία. Μα όμως για να σκέφτεσαι, δεν πρέπει να παραγνωρίζεις τους αγγελιοφόρους της σκέψης σου. Τις αισθήσεις και τα αισθήματα. Διότι χωρίς αυτά δεν μπορείς να σκεφτείς.  Το λοιπόν, όλα αυτά τα κριτήρια της αλήθειας που μας έθεσε ο Επίκουρος, αποτελούν ψιλά γράμματα για τον Επίκτητο. Και δεν νομίζω πως τα είχε κατανοήσει.

Έτσι εγώ, σαν Επικούρειος, έχω να πω τα εξής:  Ότι αν το σώμα μας δεν βρίσκεται υπό την εξουσία μας και αν δεν το ορίζουμε εμείς, τότε αυτό είναι έρμαιο του κάθε αφέντη, είτε θεού είτε ανθρώπου. Οπότε μπορεί να το χρησιμοποιεί όπως ο αφέντης ορίζει. Ή μπορεί ο κάθε άνθρωπος να το απαξιώνει. Και το παράδειγμα, σχετικά με το σπάσιμο του ποδιού του Επίκτητου από τον Επαφρόδιτο, που μας αποκαλύπτει ο Κέλσος, είναι χαρακτηριστικό της δουλικότητας του χαρακτήρα του Επίκτητου. Και αυτήν την δουλικότητα την μετέτρεψε σε ιδεολογία. Την μετέτρεψε σε φιλοσοφία. Όντως το καθήκον είναι μία από τις αναφορές της Στωικής φιλοσοφίας. Ο Επίκτητος όμως συμπληρώνει αυτή την φιλοσοφία με την δουλικότητα. Για παράδειγμα,  η απαξίωση του σώματος ενός μοναχού, μας δείχνει στην κυριολεξία το καθήκον απέναντι στον θεό. Μας δείχνει και την δουλικότητα του ανθρώπου εκείνου, απέναντι στις φανταστικές επιταγές ενός φανταστικού πλάσματος που του λέει να περιορίσει στο ελάχιστο τις σαρκικές του επιθυμίες  για να κερδίσει μία αβέβαιη αιωνιότητα.

Με λίγα λόγια, μας αναφέρει ο Επίκτητος, ότι μπορεί να μην ορίζω το σώμα μου, μπορεί να μην το εξουσιάζω, μπορεί ο αφέντης να το βασανίζει ή να το χρησιμοποιεί όπως αυτός θέλει, όμως με την εκπαίδευσή μου, με το μυαλό μου, που είναι δικό μου, είμαι ανεξάρτητος και ελεύθερος.

 Όμως τι ελευθερία ή τι ανεξαρτησία μπορεί να έχει ένα μυαλό όταν θα πρέπει επιτελέσει ένα καθήκον; Αλλά πέρα απ’ αυτό, μας δείχνει και μία μεταφυσική σύνδεση του μυαλού παύλα πνεύματος με την σάρκα. Δεν θεωρεί ότι το μυαλό είναι μία ανώτερη μορφή της ύλης. Το διαχωρίζει από το σώμα, λες και το μυαλό μας είναι ουρανοκατέβατο.  

Αυτή λοιπόν η δουλικότητα, ο περιορισμός των επιθυμιών και το καθήκον, είναι τα κύρια στοιχεία της Στωικής φιλοσοφίας του Επίκτητου. Και γι’ αυτά, εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από την χριστιανική εκκλησία. Και γι’ αυτά, εκτιμάται και αναδεικνύεται σήμερα από τους θεολόγους και από τους προσηλυτιστές.   

Όπως καταλαβαίνετε, εμπόδιο σ’ αυτήν την «φιλοσοφία της δουλείας», ήταν η ελεύθερη και ηδονιστική Επικούρεια φιλοσοφία. Έτσι, άσκησε ο Επίκτητος δριμεία πολεμική ενάντια στην φιλοσοφία μας. Γι’ αυτό, ακούστε δύο αποσπάσματα  από το 7ο κεφάλαιο της  διατριβής με τίτλο: Ενάντια προς τον  Επικούρειο Διορθωτή των ελευθέρων πόλεων. Εδώ συνομιλεί με έναν Ρωμαίο Επικούρειο θέλοντας να υποτιμήσει την Επικούρεια Φιλοσοφία.

 (Στωικός φιλόσοφος) -Αλλά εσένα σου φαίνεται σωστό να σκεφτόμαστε πως θα κρυφτούμε, πως θα είμαστε ασφαλείς και κανείς δεν θα μας πάρει χαμπάρι; Γιατί την κλοπή ούτε ο Επίκουρος την θεωρεί κάτι κακό, αλλά ότι η αδικία γεννιέται μέσα στο μυαλό σου. Αλλά δεν γίνεται να λάβεις διαβεβαιώσεις ότι θα ζεις απαρατήρητος αν κλέψεις; Γι’ αυτό λέει ο Επίκουρος: «Μην κλέβετε».

(Ρωμαίος Επικούρειος) -Αλλά «εγώ σου λέω, ότι αν γίνει διακριτικά και με αυτοσυγκράτηση, θα μείνουμε απαρατήρητοι». Έπειτα και φίλους στην Ρώμη έχουμε ισχυρούς και φιλίες με δικαστικούς. Και οι Έλληνες είναι παθητικοί και αδρανείς: Κανείς δεν θα τολμήσει να ξεσηκωθεί εξ αιτίας αυτής της κλοπής.

(Στωικός φιλόσοφος) -Τότε ποιο είναι το αγαθό;  Άμυαλο είναι αυτό που λες και ηλίθιο. Αλλά ούτε και αν μου πεις ότι απέχει από το αγαθό θα σε πιστέψω. Γιατί είναι αδύνατον για κάτι που φαίνεται ψεύτικο να συμφωνήσεις και να αρνηθείς το αληθινό, όπως είναι αδύνατον να απομακρυνθείς απ’ αυτό που φαίνεται αληθινό.

Εδώ βλέπουμε πως ο Επίκτητος κατηγορεί την 34η Δόξα του Επίκουρου που λέει: «Η αδικία, από μόνη της, δεν είναι κακή. Αλλά γίνεται κακή, από τον τρόμο που προκαλεί στον άνθρωπο που την διαπράττει, ότι δεν μπορεί να αποφύγει αυτούς που είναι αρμόδιοι για την τιμωρία τέτοιων πράξεων».

Και σας ερωτώ: Αν δεν υπήρχε περίπτωση να σας συλλάβουν, τότε δεν θα κλέβατε ή δεν θα σκοτώνατε; Αλήθεια, αυτές και άλλες ωμότητες δεν διενεργούνται σ’ έναν πόλεμο ή δεν γίνεται πλιάτσικο σε ένα π.χ. μπλακ αουτ; Εκεί γιατί τις κάνουμε και δεν τις κάνουμε στην κανονική μας κοινωνία; Μα γιατί εκεί δεν υπάρχει περίπτωση να μας συλλάβουν. Άρα στην φιλοσοφία μας και στην φύση, καλό και κακό δεν υπάρχει. Διότι όπως μας λέει ο Επίκουρος «Η δικαιοσύνη δεν υπάρχει ως κάτι αυθύπαρκτο, αλλά αποτελεί κάποια συνθήκη, σύμφωνα με την οποίαν στις αμοιβαίες επαφές των ανθρώπων, όπου και όποτε αυτές λαμβάνουν χώρα, κανένας δεν θα βλάπτει τον άλλον και κανένας δεν θα βλάπτεται».

Και συνεχίζει ο Επίκτητος το υβρεολόγιο    

 -Αν υπάρχει έστω και μία πιθανότητα να διερευνήσουμε την φιλοσοφία αυτή και να μας οδηγήσει σ’ όλα αυτά που λες, τι περιμένεις να γίνει;

Στα ανάγλυφα ποιο είναι το καλύτερο, το ασήμι ή η τέχνη;

 Η ουσία του χεριού είναι η σάρκα. Προπορεύονται όμως τα έργα του χεριού.

 Έτσι και τα πρέποντα είναι τριπλά. Και δεν  αφορά το ΕΙΝΑΙ, αλλά ως προς το ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ. Έτσι και ο άνθρωπος δεν πρέπει να τιμά την ύλη και τα σώματα αλλά αυτά που προπορεύονται.

Και ποια  είναι αυτά;

Η πολιτική. Ο γάμος. Η τεκνοποιία. Ο σεβασμός στον θεό. Η φροντίδα στους γονείς. Η έλλειψη επιθυμιών. Η υποχωρητικότητα. Η διεκδίκηση. Και ο καθένας οφείλει να μένει πιστός σε αυτά, όπως είναι σύμφωνο με την φύση μας. Γιατί πως αλλιώς γεννηθήκαμε; Ελεύθεροι, γενναίοι και ευσεβείς.

 Γιατί ποιο άλλο ζώο κοκκινίζει και ποιο ξεχωρίζει το αισχρό; Με αυτά υπόταξε την ηδονή και κάνε την βοηθό και υπηρέτη για να γίνεις πρόθυμος και να συγκρατείσαι στα έργα που είναι σύμφωνα με τη φύση.

Για εμάς, είναι λάθος ο συλλογισμός ότι π.χ. αυτό το ποτήρι πρώτα το σκεφτήκαμε, μετά το σχεδιάσαμε και έπειτα το κατασκευάσαμε. Πρωτ’ απ’ όλα ο άνθρωπος ήθελε να πιει νερό. Το ποτήρι αυτό έγινε κατόπιν της εξελικτικής διαδικασίας της ανάγκης του να πιει ο άνθρωπος πιο εύκολα νερό. Έτσι για εμάς, προηγείται το ΕΙΝΑΙ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ και όχι τα ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ και αυτά που προπορεύονται του είναι. Γιατί απλούστατα, τα ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ, είναι ανθρώπινες επινοήσεις.

*

Καταλαβαίνουμε λοιπόν από αυτούς τους διαλόγους, αλλά και από τις εξομολογήσεις του Αυγουστίνου που σας είχα πει απ’ αυτό το βήμα πέρσι,  πως όσο εισέρχονταν  οι άνθρωποι στον μεσαίωνα τόσο πιο εχθρικοί γινόντουσαν στην Επικούρεια Φιλοσοφία.

Και σήμερα τα πράγματα είναι παρόμοια και χειρότερα. Διότι μέσω της μαζικής ψυχολογίας του φασισμού οι άνθρωποι είναι εθισμένοι στο να βλέπουν ή να ακούν πλάσματα της φαντασίας τους ή να έχουν διάφορες ιδεοληψίες, χωρίς να θέλουν ή να μπορούν να εστιάσουν στο λογικό.  Και είναι χειρότερα τα πράγματα, διότι υπάρχει ο μαζικός φανατισμός μέχρι θανάτου.

Όμως όλα αυτά και άλλα που είπε ο Επίκουρος και οι Φίλοι του, τα είπε για σένα! Για την μοναδική και ανεπανάληπτη προσωπικότητά σου. Τα είπε για να απολαμβάνεις ολοκληρωμένες και ακέραιες τις Ηδονές. Διότι οι Ηδονές είναι συγκεκριμένες, είναι υλικές και δεν έχουν ουδεμία σχέση, με την Στωική ιδέα της επιδίωξης της ευτυχίας, που μερικοί σκοπίμως σας παρουσιάζουν, είτε εδώ μέσα είτε αλλαχού. Άλλωστε την ευτυχία, την επιδιώκουν όλες οι θρησκευτικές αιρέσεις και όλα τα πολιτικά συστήματα

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.