Ποιο πλεονέκτημα επιβίωσης έχει ένας άνθρωπος με συνείδηση
σε σχέση με ένα ζόμπι; Με άλλα λόγια, γιατί εξελίχθηκε η συνείδηση;
Του
Wilson Clare, ΒΗΜΑ,
25/8/2013
Αν
συναντούσατε στον δρόμο ένα ζόμπι, θα το προσέχατε; Το να εντοπίσετε ένα ζόμπι
σαν αυτά των ταινιών τρόμου θα ήταν μάλλον εύκολο, τα ζόμπι όμως των
συλλογιστικών πειραμάτων των φιλοσόφων είναι διαφορετικά.
Συμπεριφέρονται
σχεδόν ακριβώς όπως όλοι μας, έχουν όμως μία σημαντική διαφορά: δεν έχουν
συνείδηση.
Αν τρυπήσετε
αυτό το ζόμπι με μια καρφίτσα θα πει «ωχ» και θα τραβηχτεί απότομα. Αυτή όμως
είναι απλώς μια ανακλαστική αντίδραση - δεν νιώθει πόνο. Στην
πραγματικότητα, αυτό το ζόμπι δεν έχει καθόλου υποκειμενικές αισθητηριακές
εμπειρίες - γνωστές ως φαινόμενες ιδιότητες ή qualia. Πώς λοιπόν μπορείτε
να ξέρετε με βεβαιότητα ότι οι άνθρωποι γύρω σας δεν είναι ζόμπι;
Το μήνυμα που
υποτίθεται ότι θα πρέπει να εξαγάγετε από το συλλογιστικό πείραμα είναι ότι δεν
έχετε τρόπο να γνωρίζετε αν οι άλλοι άνθρωποι έχουν συνείδηση. 'Η, σε μια λίγο
πιο ριζοσπαστική εκδοχή, ότι δεν μπορείτε να γνωρίζετε αν οι άλλοι άνθρωποι
βιώνουν τη συνείδηση με τον ίδιο τρόπο που τη βιώνετε εσείς. Αυτός είναι ένας
τρόπος διερεύνησης μιας από τις πιο άχαρες ιδιότητες της συνείδησης: της
ανυπότακτης υποκειμενικότητάς της.
Υπάρχει όμως
και μια άλλη - ενδεχομένως πιο γόνιμη - αιτία για να σκεφτόμαστε τα
ζόμπι. Ποιο (αν αυτό υπάρχει) πλεονέκτημα επιβίωσης έχει ένας άνθρωπος με
συνείδηση έναντι ενός ζόμπι; Με άλλα λόγια, ποια είναι η λειτουργία της
συνείδησης; Γιατί εξελίχθηκε;
Εχουμε
συνηθίσει να σκεφτόμαστε τα φυσιολογικά και νοητικά χαρακτηριστικά σαν να έχουν
κάποια προσαρμοστική λειτουργία. Η γλώσσα, η έγχρωμη όραση και το περπάτημα σε
όρθια στάση, για παράδειγμα, όλα έχουν εμφανή πλεονεκτήματα επιβίωσης. Οσον
αφορά τη συνείδηση, ωστόσο, αυτή η οδός διερεύνησης αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα,
επισημαίνει ο Γκεράιντ Ρις του University College του
Λονδίνου. Είναι δύσκολο να καταλάβεις σε τι χρησιμεύει κάτι όταν δεν είσαι
σίγουρος τι ακριβώς είναι αυτό. Κατά τον ίδιο τρόπο είναι δύσκολο να
ανακαλύψεις τι είναι κάτι όταν δεν ξέρεις σε τι χρησιμεύει. «Αυτό
περιορίζει τις υποθέσεις μας» λέει ο καθηγητής.
Παρά τα
εμπόδια αυτά, έχουμε κάνει κάποια βήματα προς την ανακάλυψη του τι είναι η
συνείδηση, τουλάχιστον στο επίπεδο αυτών που μπορούμε να δούμε ότι συντελούνται
στον εγκέφαλο χρησιμοποιώντας μαγνητικούς τομογράφους και ηλεκτρόδια στο
κρανίο. Μία από τις κυρίαρχες θεωρίες, το μοντέλο του καθολικού χώρου εργασίας,
υποστηρίζει ότι τα αισθητηριακά ερεθίσματα, όπως οι εικόνες και οι ήχοι, αρχικά
περνούν από επεξεργασία ξεχωριστά και τοπικά σε ασυνείδητο επίπεδο. Μόνο οι πιο
σημαντικές πληροφορίες φθάνουν στο συνειδητό όταν πυροδοτούν δραστηριότητα σε
ευρύτερα δίκτυα νευρώνων σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου.
Σύμφωνα με
αυτή τη θεωρία, η λειτουργία της συνείδησης είναι να εκτελεί δύσκολα ή σύνθετα
νοητικά έργα - έργα τα οποία απαιτούν τον συνδυασμό και την ενσωμάτωση
πληροφοριών από πολλές πηγές. Ο Ντάνιελ Μπορ, νευροεπιστήμονας
στο Κέντρο Επιστημών της Συνείδησης Sackler του Πανεπιστημίου του Σάσεξ στη
Βρετανία, θεωρεί ότι η υπόθεση αυτή είναι βάσιμη αλλά έχει μια ελαφρώς
διαφορετική άποψη επ' αυτού. Πιστεύει ότι μια βασική λειτουργία της συνείδησης
είναι να συνδυάζει πληροφορίες με τρόπο ο οποίος οδηγεί στην καινοτομία και
στην επίλυση προβλημάτων, κυρίως μέσω μιας διαδικασίας η οποία είναι γνωστή ως
«chunking» (κομμάτιασμα).
Μπορούμε
συνήθως να κρατήσουμε μόνο μερικά πράγματα στη λειτουργική μνήμη μας
ταυτοχρόνως, αν όμως συγκεντρώσουμε μαζί τα σχετικά θέματα είναι ευκολότερο να
χειριστούμε περισσότερες έννοιες ταυτοχρόνως. «Ισως η συνείδηση είναι ένας
τρόπος να συνδέουμε τα στοιχεία μεταξύ τους για να πάρουμε κομμάτια από αυτά»
λέει.
Η ιδέα είναι
υποθετική, υπάρχουν όμως κάποια στοιχεία που την υποστηρίζουν. Δύο από τις
τρεις περιοχές του εγκεφάλου που θεωρείται ότι αποτελούν την έδρα της
συνείδησης - ο προμετωπιαίος και ο βρεγματικός φλοιός - «φωτίζονται»
στις απεικονίσεις πιο έντονα για τα νοητικά έργα που απαιτούν κομμάτιασμα από
ό,τι για οτιδήποτε άλλο.
Μια άλλη
στήριξη έρχεται όταν εξετάζουμε αν τα άλλα πλάσματα έχουν συνείδηση: θεωρητικά
όλα τα άλλα ζώα θα μπορούσαν να είναι ζόμπι. Παρ' όλα αυτά, πολλοί επιστήμονες
που μελετούν τη συνείδηση δεν τη βλέπουν ως μια ιδιότητα του «όλα ή τίποτε»: αν
και άλλα ζώα μπορεί να μην έχουν την υψηλά ανεπτυγμένη και ιδιαίτερη μορφή
συνείδησης που έχουμε εμείς, ορισμένα είδη έχουν μια ένδειξή της. Και αυτά τα
ζώα που θεωρούμε ότι είναι πιο πιθανόν να έχουν συνείδηση - οι πίθηκοι και
τα δελφίνια, για παράδειγμα - επιδεικνύουν επίσης καινοτομία στην επίλυση
προβλημάτων και στην κατασκευή εργαλείων. «Νομίζω ότι αυτό είναι ένα
σημαντικό στοιχείο» λέει ο κ. Μπορ.
Αυτές δεν
είναι οι μόνες θεωρίες σχετικά με τη λειτουργία της συνείδησης. Στη δεκαετία
του 1970 εμφανίστηκε η ιδέα ότι η ανάγκη μας να κατανοήσουμε το μυαλό των άλλων
ανθρώπων ήταν εκείνη που μας έκανε να έχουμε συνείδηση του εαυτού μας. «Είναι
πιο δύσκολο να προβλέψεις τις αντιλήψεις των άλλων αν δεν μπορείς να
αντιληφθείς τις δικές σου» λέει ο Ντέιβιντ Μπάρας,
ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ. Αυτό ίσως υποδηλώνει ότι η
ανθρώπινη συνείδηση άρχισε να ανεβαίνει σε μεγαλύτερα επίπεδα καθώς οι
πιθηκοειδείς πρόγονοί μας άρχισαν να ζουν σε μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες
αντιμετωπίζοντας καθημερινά το ενδεχόμενο επιθέσεως και ανταγωνισμού.
Αυτή δεν
είναι η μόνη θεωρία που σχετίζει την εξέλιξη της συνείδησης με την κοινωνική
ζωή. Για τον νευροεπιστήμονα Κρις Φριθ του University College
του Λονδίνου ωστόσο τα οφέλη αφορούν περισσότερο τη συνεργασία παρά τον
ανταγωνισμό. «Είναι για να μπορούμε να συζητάμε μεταξύ μας για τις
εμπειρίες μας» λέει.
Συνδυασμένες αισθήσεις
Η ομάδα του
κ. Φριθ έχει δείξει ότι οι άνθρωποι παίρνουν καλύτερες αποφάσεις σε έργα που
τους ανατίθενται στο εργαστήριο αν τους επιτραπεί να εξετάσουν τα υπέρ και τα
κατά με έναν συνεργάτη. Αυτό ακούγεται ίσως προφανές, είναι όμως δύσκολο να
φανταστεί κάποιος ότι ένα ζόμπι μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο καθώς αυτό απαιτεί
συλλογισμό και ενδοσκόπηση, βασικά χαρακτηριστικά της συνείδησης. «Πρέπει
να μπορούμε να σκεφτούμε τις εμπειρίες μας για να μιλήσουμε για αυτές»
λέει ο κ. Φριθ.
Ο κ. Ρις, ο οποίος συνεργάζεται με τον κ. Φριθ, φέρνει ως παράδειγμα δύο πρωτόγονους ανθρώπους οι οποίοι κοιτάζουν από μακριά ένα σύννεφο σκόνης και προσπαθούν να καταλάβουν αν υποδηλώνει ένα κοπάδι βουβάλια ή μια αγέλη λιονταριών. Οσο καλύτερα σκεφτούν τα αισθήματα και τις κρίσεις τους τόσο καλύτερη θα είναι η συλλογική τους απόφαση σχετικά με το αν θα κυνηγήσουν ή θα το βάλουν στα πόδια. «Οταν κάποιος μπορεί να συνδυάσει τις δυνάμεις των αισθητηριακών συστημάτων του, τότε αυτό γίνεται χρήσιμο πλεονέκτημα» λέει.
Ο κ. Φριθ,
από την πλευρά του, θεωρεί ότι ένα καλύτερο παράδειγμα για τα οφέλη της
συνείδησης θα ήταν αυτό των πρώτων ανθρώπων που συζητούν για τη χαρακτηριστική
γεύση του κρέατος του βουβαλιού και από αυτή τη συζήτηση συμπεραίνουν πού θα
πρέπει να βοσκούσε το κοπάδι.
Φυσικά η
συνείδηση μπορεί να έχει εξελιχθεί για πολλούς λόγους ταυτοχρόνως - ή ίσως
και για κανέναν. Ορισμένοι πιστεύουν ότι, αντί να προσφέρει ένα πλεονέκτημα για
την επιβίωση, αποτελεί ένα «επιφαινόμενο» το οποίο απλώς γεννήθηκε ως αυτόματη
ιδιότητα της νοημοσύνης.
Αυτό όμως
ακούγεται ίσως λιγάκι ως υπεκφυγή. «Η δική μου αίσθηση είναι ότι η συνείδηση,
εξαιτίας της πολυπλοκότητας και του υψηλού της κόστους, προσέφερε
προσαρμοστικές αρετές σε όσους τη διαθέτουν» λέει ο κ. Μπάρας, «δεν
μπορώ όμως να σκεφθώ κάποιον τρόπο για να το αποδείξω».
@ 2013 New Scientist Magazine, Reed Business Information Ltd.
