Ερευνητές που άνοιξαν με τις ανακαλύψεις τους τον δρόμο προς την κατανόηση της λειτουργίας ζωτικών ανθρώπινων οργάνων
της καθηγήτριας-ακαδημαϊκού Χρύσας Μαλτέζου, Καθημερινή, 8/9/21
Αίμα και αέρας, σχέση ζωής.
Ιστορίες και περιπέτειες στην πορεία
των ανακαλύψεων της κυκλοφορίας
και της αναπνοής
εκδ. Καστανιώτη, 2021, σελ. 170
Μαζί με τα πάμπολλα δεινά και τις καταστροφές που έφερε, η πανδημία είχε και την καλή της πλευρά: μας χάρισε ελεύθερο χρόνο, ένα πολύτιμο αγαθό που είχε χαθεί από την καθημερινή μας ζωή, στερώντας μας από χαρές τις οποίες είχαμε, λόγω της έλλειψής του, απαρνηθεί. Βρήκαμε έτσι τον χρόνο να ανασυντάξουμε τις πνευματικές μας δυνάμεις, να σκεφτούμε αγαπημένους φίλους και συναδέλφους, με τους οποίους είχαμε καιρό να επικοινωνήσουμε, και κυρίως να διαβάσουμε βιβλία που είχαν στοιβαχθεί στα ράφια της βιβλιοθήκης μας, γιατί δεν είχαμε ακριβώς ελεύθερο χρόνο να αφεθούμε στην ψυχική ευχαρίστηση που προκαλεί η ανάγνωση.
Ο εγκλεισμός από την άλλη που επέβαλε η πανδημία με τις νέες συνθήκες διαβίωσης, οι οποίες διαμορφώθηκαν, χάρισε στους εργάτες του πνεύματος, τους ερευνητές κυρίως και τους δασκάλους, αλλά και σε διανοούμενους γενικότερα, τον χρειαζούμενο χρόνο, για να ασχοληθούν με τη συγγραφή μελετών και άλλων πονημάτων που οι έως τότε πιεστικές επαγγελματικές υποχρεώσεις τους καθιστούσαν αδύνατη ή έστω καθυστερούσαν την ολοκλήρωσή τους.
Στην κατηγορία όσων αξιοποίησαν τον καιρό της «σχόλης», όπως έλεγαν παλιά, ανήκει ο γιατρός Νίκος Καρατζάς. Διαπρεπής στον κλάδο του καρδιολόγος, ο Καρατζάς έχει έως τώρα συγγράψει μελέτες ιατρικού περιεχομένου, όπως είναι το κλασικό πλέον συλλογικό βιβλίο που επιμελήθηκε με τίτλο «Υπέρταση, θεωρία και πράξη». Το νέο βιβλίο του, «Αίμα και αέρας, σχέση ζωής», καθώς δεν αναφέρεται σε ζητήματα εξειδικευμένου ιατρικού ενδιαφέροντος και καθώς δεν απευθύνεται σε στενούς μόνον ιατρικούς κύκλους, αποτελεί δικαιολογημένα ευφρόσυνη έκπληξη.
Θέμα του είναι οι συναρπαστικές ιστορίες, οι περιπέτειες και το έργο, παραγνωρισμένο ή πλημμελώς γνωστό, των ερευνητών εκείνων (γιατρών, ανατόμων, φυσιολόγων) που πρώτοι καταπιάστηκαν με τα θέματα της κυκλοφορίας του αίματος και της θέσης που κατέχει η καρδιά και η αναπνοή στο σύστημα της υγείας. Σε μια εποχή κατά την οποία, λόγω της πανδημίας, λέξεις, όροι και έννοιες που έχουν να κάνουν με την ιατρική επιστήμη (λ.χ. λοιμώξεις, ιοί, αντισώματα, οξυγόνωση του αίματος κ.ά.) έχουν εισχωρήσει στο καθημερινό μας λεξιλόγιο, η αναγωγή στο παρελθόν, με σκοπό την ανάσυρση από τη λήθη και την αφάνεια των ερευνητών που άνοιξαν με τις ιατρικές ανακαλύψεις τους τον δρόμο προς την κατανόηση της λειτουργίας ζωτικών οργάνων του σώματος, αποκτά εύλογα ξεχωριστή σημασία.
Πρωταγωνιστική θέση ανάμεσα στην ομάδα των γιατρών που εισχώρησαν στο μικροσκόπιο του ενδιαφέροντος του Καρατζά κατέχουν τρεις προσωπικότητες: o Ισπανός Μιχαήλ Σερβέτος (1511-1553), και οι Αγγλοι Ουίλιαμ Χάρβεϊ (1578-1657) και Τζόζεφ Πρίστλεϊ (1733-1804).
 |
| O πίνακας του Ρέμπραντ «Μάθημα ανατομίας του Δρος Νικολάες Τουλπ» (1632). |
Με σπουδές στα πανεπιστήμια της Σαραγόσας, της Τουλούζης και του Παρισιού, ο θεολόγος, χαρτογράφος και γιατρός του 16ου αιώνα Σερβέτος θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της ιατρικής επιστήμης, καθώς πρώτος αυτός έκανε λόγο για την κυκλοφορία του αίματος μέσω των πνευμόνων. Ο μεγαλοφυής ερευνητής είχε ταραχώδη βίο. Φυλακίστηκε για τις θεολογικές του αντιλήψεις, άλλαξε ονόματα για να αποφύγει τους διώκτες του και ζήτησε καταφύγιο σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Η αμφισβήτηση της υπόστασης της Αγίας Τριάδας, διατυπωμένη σε πραγματεία του, τον έφερε αντιμέτωπο με τον Καλβίνο και τους ιεροεξεταστές που τον οδήγησαν τελικά στην καταδίκη του ως αιρετικού σε οικτρό θάνατο. Κάηκε στη Γενεύη μαζί με τα αντίτυπα του βιβλίου του. Hταν ένας από τους σκαπανείς της ιατρικής επιστήμης.
Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Αγγλος ανατόμος Χάρβεϊ, πτυχιούχος του Πανεπιστημίου της Πάντοβας, προβαίνει στην ολοκληρωμένη περιγραφή της κίνησης της καρδιάς και του αίματος, γράφοντας με τη σχετική μελέτη του μια λαμπρή σελίδα στη βίβλο της ιατρικής επιστήμης. Τέλος, ο κληρικός Πρίστλεϊ, εκφραστής των ιδεών του Διαφωτισμού, επέτυχε με τα πειράματά του να παραγάγει αέρια, μεταξύ των οποίων ήταν και αυτό που στη συνέχεια ονόμασε οξυγόνο ο Γάλλος αριστοκράτης χημικός Αντουάν Λοράν Λαβουαζιέ. Θύματα και οι δύο των σφοδρών πολιτικών αντιθέσεων, οι οποίες επικρατούσαν στις χώρες τους την εποχή εκείνη, ο μεν Πρίστλεϊ, που αποτελούσε στη θεώρηση πολλών συμπατριωτών απειλή για το καθεστώς, αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην Αμερική, όπου εγκατέστησε το πρώτο στις Ηνωμένες Πολιτείες εξειδικευμένο ερευνητικό εργαστήρι, ο δε Λαβουαζιέ αποκεφαλίστηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.
Πρωτοπόροι κόντρα στην Ιερά Εξέταση και στις προκαταλήψεις
Δεν είναι όμως μόνον οι τρεις αυτοί ερευνητές πρωτοπόροι της ιατρικής επιστήμης. Ο Φλαμανδός ανατόμος Ανδρέας Βεσάλιος (1514-1564), βασισμένος σε μελέτες ανθρώπινων σκελετών, αμφισβήτησε τις περιγραφές του Γαληνού και υποχρεώθηκε από την Ιερά Εξέταση, για να εξιλεωθεί, να μεταβεί στους Αγίους Τόπους. Κατά την επιστροφή του από την Παλαιστίνη, το πλοίο που τον μετέφερε, άρρωστο και ταλαιπωρημένο από τις κακουχίες, προσάραξε λόγω κακοκαιρίας στη Ζάκυνθο, όπου άφησε την τελευταία του πνοή. Ο Αγγλος κληρικός Στίβεν Χέιλς, πατέρας της αιμοδυναμικής, κατόρθωσε στις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, έπειτα από διάφορα πειράματα, να μετρήσει για πρώτη φορά την αρτηριακή πίεση (κάρφωνε γυάλινο σωλήνα στην καρωτίδα φοράδας, πεσμένης στο έδαφος, και μετρούσε σε ποιο ύψος έφτανε το αίμα μέσα στον σωλήνα). Ο Ιταλός ανατόμος Ματέο Ρεάλντο Κολόμπο πραγματοποίησε τον 15ο αιώνα πειράματα σε ζώα που του επέτρεψαν να διερευνήσει τη λειτουργία των καρδιακών βαλβίδων, ενώ ο επίσης Ιταλός Μαρτσέλο Μαλπίγκι περιέγραψε τον επόμενο αιώνα την τριχοειδική κυκλοφορία του αίματος μέσα από μικροσκόπιο. Ενας Γερμανός φαρμακοποιός, πάλι, ο Καρλ Βίλχελμ Σίλε, δημοσίευσε το 1777 πραγματεία στην οποία περιέγραψε τον τρόπο παραγωγής οξυγόνου. Ας σημειωθεί ακόμη ότι στους ερευνητές που ασχολήθηκαν με τα προβλήματα της κυκλοφορίας του αίματος ήταν και ο Φαναριώτης Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο λεγόμενος εξ Απορρήτων. Ο Μαυροκορδάτος έζησε στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα, σπούδασε στα πανεπιστήμια της Πάντοβας και της Μπολόνιας, διετέλεσε δάσκαλος στο σχολείο Μανολάκη στην Κωνσταντινούπολη και ανέπτυξε αξιόλογη διπλωματική δραστηριότητα ως Μέγας Διερμηνέας της Υψηλής Πύλης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άξια μνείας είναι η διδακτορική διατριβή που υποστήριξε στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνιας το 1664, με θέμα την πνευμονική κυκλοφορία του αίματος, στην οποία διατυπώνονται εύστοχες παρατηρήσεις για την κίνηση της καρδιάς.
Οι σελίδες του βιβλίου του Καρατζά αγγίζουν μιαν ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας του ευρωπαϊκού πνεύματος κατά τους αιώνες της αναγέννησης και του διαφωτισμού. Μέσα από την εξιστόρηση της ζωής και του έργου ερευνητών που πρωτοστάτησαν στον χώρο της ιατρικής επιστήμης αναδύεται ο ρόλος των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων στην παραγωγή γνώσης και στην κυκλοφορία νεωτερικών πνευματικών ρευμάτων, ο αγώνας Πολιτείας και Εκκλησίας για τον έλεγχο των σπουδών, ο συνεχής πόλεμος των ιεροεξεταστών εναντίον όσων νόμιζαν πως ήταν εχθροί της χριστιανικής πίστης και οι έντονες διαμάχες για την υπεράσπιση ή την καταπολέμηση θρησκευτικών αντιλήψεων. Ας προστεθεί ότι με τους γιατρούς που συχνά λογίζονταν και αντιμετωπίζονταν ως αιρετικοί συμπλέκονταν γνωστοί διανοούμενοι και πολιτικοί άνδρες του δυτικού κόσμου, όπως ο Βολταίρος, ο Ρενέ Ντεκάρτ, ο Ζαν-Πολ Μαρά, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, άλλοι από τους οποίους συμφωνούσαν και υποστήριζαν τα ιατρικά επιτεύγματα και άλλοι διαφωνούσαν με αυτά και τα πολεμούσαν. Ερχονται ακόμη στο φως φαινόμενα που δεν έχουν πάψει να ταλανίζουν έως σήμερα την επιστημονική κοινότητα, όπως η κλοπή ερευνητικού μόχθου από μικρόψυχους ομοτέχνους ή η εσκεμμένη αποφυγή παραπομπής σε εργασίες προηγούμενων ερευνητών.
Οι ερευνητές που έβαλαν στο ιατρικό οικοδόμημα το λιθάρι τους, άλλος μεγαλύτερο και άλλος μικρότερο, συμβάλλοντας αποφασιστικά με το καινοτόμο έργο τους στη στερέωσή του, είχαν οι περισσότεροι σπουδάσει στις περίφημες πανεπιστημιακές σχολές των ιατροφιλοσόφων (Artisti, universitas Artistarum). Διδάσκονταν στις σχολές αυτές φιλοσοφία, θεολογία, ιατρική, αστρονομία, ρητορική και γραμματική. Ηταν με άλλα λόγια η ιατρική άμεσα συνδεδεμένη με τη θεολογία και τη φιλοσοφία. Δεν είναι έτσι τυχαίο ότι πολλοί από εκείνους που ασκούσαν το επάγγελμα του γιατρού ήταν θεολόγοι ή φιλόσοφοι. «Η φιλοσοφία», γράφει το 1694 ο Κεφαλονίτης σπουδαστής της Σχολής των Artisti στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας, Μάρκος Λοβέρδος, «αρκείται στη θεώρηση της ζωής και της υγείας, ενώ η ιατρική την παρέχει». Το βιβλίο του Νίκου Καρατζά, καθώς συνδυάζει την ευρύτητα των ιατρικών γνώσεων με τον φιλοσοφικό στοχασμό, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και επάξια αρμόζει στον συγγραφέα του ο τίτλος του «ιατροφιλοσόφου».
* H κ. Χρύσα Μαλτέζου είναι ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκός.
