Αφιερωμένο στο συνάδελφο και φίλο Θεοδόση Παπαθεοδοσίου, 1937-2000
Στις ημέρες μας θεωρούμε δεδομένο ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να επεμβαίνει δραστικά στον κοινωνικό περίγυρο και στο φυσικό περιβάλλον και να προκαλεί αποτελέσματα, τα οποία αναμένουμε να είναι βέλτιστα από οικονομικής, ορθολογικά από ενεργειακής, συμβατά με τη φύση από περιβαλλοντικής και όμορφα από αισθητικής σκοπιάς. Αυτή η ικανότητα δραστικής επέμβασης του ανθρώπου δεν ήταν πάντα αυτονόητη και χρειάστηκε μια μακρά πορεία πολλών δεκάδων χιλιάδων ή και εκατοντάδων χιλιάδων ετών ώστε να εξελιχθεί το ανθρώπινο ον, από «κατασκευαστή εργαλείων» σε αποκωδικοποιητή των μυστικών της φύσης και σε διαμορφωτή του οικοσυστήματος. Η περιγραφή αυτής της συναρπαστικής πορείας γίνεται στα πλαίσια της «Ιστορία των Επιστημών» και της «Ιστορίας της Τεχνολογίας».
Η χρησιμότητα της Ιστορίας της Τεχνολογίας έγκειται στο γεγονός ότι η σχετική μελέτη δείχνει και τις υπόλοιπες διαστάσεις της. Οι κυριότερες από αυτές τις διαστάσεις αφορούν την εσωτερική δυναμική της τεχνολογίας και της επιστήμης γενικότερα, κάποιες άλλες αφορούν τις σχέσεις της τεχνολογίας με άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες και δημιουργίες, όπως ο μύθος, η θρησκεία, η τέχνη, η φιλοσοφία. Τέλος, άλλες διαστάσεις φανερώνουν τις ισχυρές αλληλεπιδράσεις της τεχνολογίας με κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Η μελέτη της ιστορία της τεχνολογίας συμβάλλει στην απομυθοποίησή της, στον υποβιβασμό της από το θώκο του αλάθητου και παντοδύναμου στο επίπεδο του εφικτού και εξυπηρετικού, δηλαδή τη φέρνει στα ανθρώπινα μέτρα.Το κείμενο που ακολουθεί, διανέμεται υπό μορφή σημειώσεων από το έτος 2000 στους σπουδαστές που παρακολουθούν το σχετικό μάθημα και αποτελεί μια πρώτη καταγραφή και ένα προβληματισμό εκ μέρους μας για τη σημασία της Τεχνικής και της Τεχνολογίας στην υπόσταση και την πρόοδο της κοινωνίας και αποβλέπει στην ενημέρωση και ενεργοποίηση των αναγνωστών, ώστε να συμβάλουν με δικές τους μελέτες και αναζητήσεις στον εμπλουτισμό των γνώσεών τους. Tο σύγγραμμα αποτελείται από μία εκτεταμένη εισαγωγή, την οποία ακολουθούν επτά κεφάλαια και πολλά παραρτήματα. Αρχικά διατυπώνονται στην Εισαγωγή οι απόψεις του συγγραφέα που αποτέλεσαν οδηγό κατά τη συγγραφή αυτού του βοηθήματος. Στη συνέχεια περιγράφονται οι ιστορικές εποχές διεξοδικά και αναφέρονται οι σημαντικότερες επιστημονικές και τεχνικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις. Στα παραρτήματα αναπτύσσονται σημαντικά θέματα, κυρίως ιστορικού και επιστημολογικού ενδιαφέροντος που σχετίζονται με κάποιο τρόπο με την Ιστορία της Τεχνικής και Τεχνολογίας, συνοδευόμενα από εκτιμήσεις του συγγραφέα για το νόημα και τις επιπτώσεις του ενός ή του άλλου ιστορικού γεγονότος. Ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει συμπληρωματικές λεπτομέρειες, τόσο στα συγγράμματα και βοηθήματα της Βιβλιογραφίας που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή, όσο και σε άλλες δημοσιεύσεις, έντυπες και ηλεκτρονικές.
Η Ιστορία της Τεχνολογίας, όπως και κάθε ιστορία, δεν είναι και δεν μπορεί να είναι αντικειμενική καταγραφή γεγονότων, ιδεών και των συνεπειών τους. Πρώτον, επειδή κατά κανόνα αυτά τα στοιχεία είναι σε σημαντικό βαθμό άγνωστα, δεύτερον, επειδή αρκετά από αυτά δεν έχουν κάποια βαρύνουσα σημασία και, τρίτον, επειδή κάθε επιλογή και παράθεση, αποτίμηση και αξιολόγηση είναι υποκειμενική. Η επιλεκτική παράθεση προκύπτει από την ενασχόληση με ένα μόνο υποσύνολο της γενικότερης Ιστορίας και από την ανάγκη περιορισμού της έκτασης του συγγράμματος. Η υποκειμενική κρίση είναι συνέπεια των προδιαγραφών και των στόχων που θέτει ο ίδιος ο συγγραφέας για το ρόλο του ως εκπαιδευτικός και για το διδασκόμενο αντικείμενο ως σημαντικό υποσύνολο γνώσεων.
Όπως προκύπτει από τα προηγούμενα, ούτε πρόθεση ούτε και δυνατότητα υπάρχει να εξαντληθεί το θέμα της «Ιστορίας της Τεχνολογίας» σ' αυτό τον περιορισμένο αριθμό σελίδων. Τα υλικά είναι τόσα πολλά, ώστε κάθε συγγραφέας να βρίσκεται μπροστά σε δίλημμα αν θα συμπεριλάβει κάτι, επίσης πολύ ενδιαφέρον, ή θα το αφήσει να το αναζητήσει μόνος του ο προβληματισμένος αναγνώστης. Πολλές εξηγήσεις ξεπερνούν, μάλιστα, το αντικείμενο της τεχνολογίας και της επιστήμης και απαιτούν αναφορές στην πολιτική ή την οικονομική ιστορία κάποιων εποχών ή κρατών και ηπείρων. Ελπίζουμε όμως ότι συνάδελφοι εκπαιδευτικοί, διαφόρων τεχνολογικών κατευθύνσεων και εξειδικεύσεων θα ενεργοποιηθούν επίσης, παράλληλα με τους σπουδαστές και θα συμβάλλουν, είτε με υποδείξεις, είτε με κείμενά τους στην παρουσίαση, αφενός συγκεκριμένων σημαντικών για την εξέλιξη της Τεχνικής εποχών και αφετέρου συγκεκριμένων τεχνολογικών εξελίξεων. Σε μερικά χρόνια θα ήταν τότε δυνατόν να κυκλοφορήσει το συνολικό έργο σε μορφή βιβλίου ως ομαδική εργασία.
Τα κείμενα σ' αυτές τις σελίδες δεν προέκυψαν προφανώς από έρευνα ή ανάλυση πληροφοριών που περιέχονται στις ιστορικές πηγές, δεν αποτελούν κάτι περισσότερο από ένα βοήθημα για πρόσβαση στο σχετικό προβληματισμό και δεν διεκδικούν οποιαδήποτε αποκλειστικότητα ή πρωτοτυπία στον τρόπο αξιολόγησης των ιστορικών δεδομένων. Αυτό το βοήθημα συγγράφηκε από μια σκοπιά, η οποία πάντα ενδιέφερε τον συγγραφέα και έχει ως στόχο να περιγράψει, πέρα από την παράθεση των τεχνικών επινοήσεων:
Τα κείμενα σ' αυτές τις σελίδες δεν προέκυψαν προφανώς από έρευνα ή ανάλυση πληροφοριών που περιέχονται στις ιστορικές πηγές, δεν αποτελούν κάτι περισσότερο από ένα βοήθημα για πρόσβαση στο σχετικό προβληματισμό και δεν διεκδικούν οποιαδήποτε αποκλειστικότητα ή πρωτοτυπία στον τρόπο αξιολόγησης των ιστορικών δεδομένων. Αυτό το βοήθημα συγγράφηκε από μια σκοπιά, η οποία πάντα ενδιέφερε τον συγγραφέα και έχει ως στόχο να περιγράψει, πέρα από την παράθεση των τεχνικών επινοήσεων:
- Πώς με την απόκτηση εμπειριών και γνώσεων κατόρθωσε ο άνθρωπος να μειώσει τη σημασία των φυσικών χαρισμάτων ή μειονεκτημάτων, να περιορίσει τις επιδράσεις του περιβάλλοντος και να υποκαταστήσει σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό τους παράγοντες της τύχης και του γενετικού προγραμματισμού με τους παράγοντες, αρχικά της παράδοσης και της κουλτούρας και τελικά του πολιτισμού και του συνειδητού ελέγχου.
- Ποιες αντιθέσεις και συγκρούσεις προέκυψαν μεταξύ, αφενός των κοινωνικών δυνάμεων της προόδου και του πολιτισμού που αναζητούν εξηγήσεις και διερευνούν τα φαινόμενα της φύσης και της κοινωνίας και αφετέρου των δυνάμεων της ιδιοτέλειας, της οπισθοδρόμησης και του αποπροσανατολισμού που στηρίζουν ή, ακόμα χειρότερα, καλλιεργούν παρωχημένες δοξασίες και αντιλήψεις με συνηθέστερο συνειδητό στόχο τη διατήρηση της χειραγώγησης και εκμετάλλευσης της κοινωνίας.
- Ποιες δυνάμεις και ποιες στρατηγικές επιλογές οδήγησαν τους πληθυσμούς στον ελληνόφωνο χώρο, από το υψηλό μορφωτικό και πολιτισμικό επίπεδο της ύστερης Αρχαιότητας στην υποβάθμιση του τέλους της πρώτης μ.Χ. χιλιετίας και της πνευματικής ανυπαρξίας στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.
- Ποιες εξηγήσεις μπορούν να δοθούν για ιστορικά γεγονότα από την περιοχή της γνώσης και του πολιτισμού, για τα οποία η επίσημη (σχολική) ιστοριογραφία δίνει, ακόμα και για παιδιά, αφελείς ερμηνείες. Επειδή οι, έτσι κι αλλιώς δύσπιστοι, έφηβοι μαθητές αργά ή γρήγορα πληροφορούνται στις παρέες και με εξωσχολικά διαβάσματα την αλήθεια, καταλήγει να γίνεται το μάθημα της Ιστορίας αντικείμενο χλεύης, να θεωρούνται οι ταλαίπωροι καθηγητές παραμυθάδες και να απορρίπτεται το εκπαιδευτικό σύστημα συνολικά ως προπαγανδιστικός μηχανισμός.
Η προσπάθεια για απάντηση σ' αυτά τα ιδιαίτερα ερωτήματα δεν υπονοεί την υιοθέτηση συγκεκριμένων πολιτικών, φιλοσοφικών, καλλιτεχνικών, επιστημονικών, τεχνολογικών ή άλλων αντιλήψεων του παρόντος ή του παρελθόντος, δεδομένου ότι κάτω από διάφορες ταμπέλες και περίτεχνα προσωπεία συγκαλύφθηκαν στο πέρασμα των αιώνων και των χιλιετιών κάθε είδους και μορφής διαστρεβλώσεις και παραποιήσεις.
Στα κείμενα που ακολουθούν δεν γίνεται λεπτομερής αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία προσώπων, πέρα από το όνομά τους και την εποχή που έζησαν. Επίσης, στα κείμενα αυτά δεν γίνεται λεπτομερής παραπομπή σε βιβλία, σελίδες και παραγράφους για εντοπισμό της προέλευσης των διαφόρων πληροφοριών που παρατίθενται στο σύγγραμμα. Ο αναγνώστης είναι σκόπιμο να διαβάσει ολόκληρο το σχετικό άρθρο, το κεφάλαιο ή και το βιβλίο και να βγάλει κατά περίπτωση τα δικά του συμπεράσματα.
Τα κείμενα της «Ιστορίας της Τεχνολογίας» θα προσαρμόζονται συνεχώς, όποτε προκύπτει κάποια βελτίωση ή συμπλήρωση και θα τοποθετούνται σταδιακά στο διαδίκτυο. Όποιος ενδιαφερόμενος αναγνώστης κάνει λοιπόν τον κόπο να υποδείξει κάποια σημαντική βελτίωση ή διόρθωση, θα διαπιστώσει σύντομα ότι αυτή ενσωματώθηκε στο περιεχόμενο των κειμένων αυτού του συγγράμματος.
(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)
Στα κείμενα που ακολουθούν δεν γίνεται λεπτομερής αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία προσώπων, πέρα από το όνομά τους και την εποχή που έζησαν. Επίσης, στα κείμενα αυτά δεν γίνεται λεπτομερής παραπομπή σε βιβλία, σελίδες και παραγράφους για εντοπισμό της προέλευσης των διαφόρων πληροφοριών που παρατίθενται στο σύγγραμμα. Ο αναγνώστης είναι σκόπιμο να διαβάσει ολόκληρο το σχετικό άρθρο, το κεφάλαιο ή και το βιβλίο και να βγάλει κατά περίπτωση τα δικά του συμπεράσματα.Τα κείμενα της «Ιστορίας της Τεχνολογίας» θα προσαρμόζονται συνεχώς, όποτε προκύπτει κάποια βελτίωση ή συμπλήρωση και θα τοποθετούνται σταδιακά στο διαδίκτυο. Όποιος ενδιαφερόμενος αναγνώστης κάνει λοιπόν τον κόπο να υποδείξει κάποια σημαντική βελτίωση ή διόρθωση, θα διαπιστώσει σύντομα ότι αυτή ενσωματώθηκε στο περιεχόμενο των κειμένων αυτού του συγγράμματος.
