Η φαντασίωση της αθανασίας και ο πλούτος της Google

Βιβλία, βιβλία

Του Σωτήρη Βανδώρου, Book Press, 10/9/2086

«Οι αθάνατοι δεν συνάπτουν δεσμούς ούτε με τους συγκαιρινούς τους, ούτε με όσους προηγήθηκαν, ούτε όμως και με αυτούς που θα τους διαδεχθούν. Ζουν έξω από κάθε σχέση καταγωγής, εκτός κάθε σχέσης μετάδοσης. Αυτό συμβαίνει επειδή είναι η θνητότητα εκείνη που μας υπενθυμίζει ότι το εκάστοτε άτομο δεν συνιστά έναν κόσμο από μόνο του. Ο κόσμος μας είναι γεμάτος νεκρούς: συνομιλούμε με τους αποθανόντες οικείους μας, προσευχόμαστε για χάρη τους, ορισμένες φορές τους γράφουμε κιόλας, ενώ σε κάθε περίπτωση συνεχίζουν να είναι παρόντες στις χειρονομίες μας, στην ψυχική μας διαμόρφωση και σε χίλιες καθημερινές μας συνήθειες, σαν μια κληρονομιά μου δεν μπορούμε με τίποτα να αποποιηθούμε»

Είτε το πιστεύετε είτε όχι, υπάρχουν άνθρωποι που αρνούνται να αποδεχθούν ότι ο θάνατος είναι η μοιραία κι αναπόφευκτη κατάληξη όλων μας. Και δεν εννοώ, βέβαια, τις παραλλαγές της θρησκευτικής πίστης, είτε αφορούν την ανάσταση νεκρών είτε τη μετενσάρκωση κ.ο.κ. Άλλωστε, όλες τους κηρύσσουν τη μετά θάνατον ζωή. 

Όχι, αναφέρομαι σε εκείνους οι οποίοι αντιμετωπίζουν το θάνατο ως ατύχημα, κατασκευαστική ατέλεια, ασθένεια, ως κάτι τέλος πάντων που δύναται και πρέπει να διορθωθεί. Και δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια. Δίνουν δισεκατομμύρια δολάρια προκειμένου οι σχετικές επιστημονικές (;) έρευνες να προκαλέσουν χειροπιαστά αποτελέσματα, επιφέροντας αρχικά παράταση της ζωής για δεκάδες ή κι εκατοντάδες χρόνια με την παύση ή αναστροφή της γήρανσης. 

Ορισμένοι, μάλιστα, εκτιμούν ότι με την εκθετική πρόοδο της Ιατρικής και της βιοτεχνολογίας και τους τεράστιους πόρους που διοχετεύονται στο εγχείρημα αυτοί οι Μαθουσάλες πρέπει να έχουν ήδη γεννηθεί. Και κάποια στιγμή σε ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον ελπίζουν ότι θα μπορούν βασίμως να αναφωνήσουν ότι το μότο τους έχει γίνει πραγματικότητα: «ο θάνατος θανατώθηκε»!

Θα αναρωτιέστε ορισμένοι ποιοι είναι αυτοί οι τρελοί για δέσιμο και γιατί πρέπει να ασχολούμαστε με δαύτους. Ο Φρανκ Νταμούρ, δημοσιογράφος (αλλά και διδάσκων στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λιλ), αναλαμβάνει να μας τους παρουσιάσει, να μας εξηγήσει κάπως καλύτερα τα τι και τα πώς αυτού του πρότζεκτ, αλλά και να προβεί σε μια κατεδαφιστική κριτική. Το σύντομο, ευθύβολο και πολεμικό δοκίμιό του έχει τη μορφή δεκατριών επιστολών που απευθύνονται στους ιδρυτές της Google Λάρι Πέιτζ και Σεργκέι Μπριν. 

Οι μεγιστάνες του κολοσσού της διαδικτυακής τεχνολογίας έχουν, βλέπετε, και άλλα ενδιαφέροντα, όντας ιδρυτές και της Calico, του βασικού βραχίονα διά του οποίου ευελπιστούν ότι θα επιτευχθούν ορόσημα στην καταπολέμηση του θανάτου μέχρι την τελική του κατατρόπωση. Εντάξει, θα πείτε. Έχοντας λύσει τα βιοποριστικά τους ζητήματα κι έχοντας ίσως μπουχτίσει από το γεγονός πως ό,τι αγαθό επιθυμούν μπορούν να το αποκτήσουν, τη βρίσκουν με το να σπαταλάνε τα δις τους σε κάτι το άπιαστο. Ίσως να διακατέχονται από μια φαντασίωση παντοδυναμίας και να έχουν την ψευδαίσθηση ότι τα πάντα είναι δυνατά με το χρήμα. Και πάλι, τι μας κόφτει;

Ο Νταμούρ μετράει τα λόγια του όταν λέει ότι, παρά το γεγονός ότι η μεγάλη πλειονότητα των επιστημόνων περιγελούν την ιδέα να κατακτήσει ο άνθρωπος την αθανασία, αφήνει ελάχιστες, έστω, πιθανότητες κάτι τέτοιο να πραγματοποιηθεί κάποτε. Εξάλλου, πολλά από τα ανθρώπινα επιτεύγματα σε παλαιότερες εποχές θεωρούνταν απλώς αδιανόητα. Όμως, κι εδώ τα πράγματα αρχίζουν να αποκτούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ισχυρίζεται ότι ακόμη κι αν είναι καταδικασμένη σε αποτυχία μια τέτοια επιδίωξη, και μόνον το γεγονός ότι έχει τεθεί σε εφαρμογή είναι προβληματικό, διότι παράγει απτά αποτελέσματα.

Ο συγγραφέας, περισσότερο διστακτικά απ’ όσο θα μπορούσε, συνδέει το κυνήγι της αθανασίας με τις εμπειρίες της ευγονικής. Μπορεί σήμερα η λέξη να είναι κακόσημη λόγω της σύναψής της με τις θηριωδίες των ναζί, αλλά δεν πρέπει να λησμονούμε ότι, αν και προφανώς όχι τόσο εγκληματικά, προγράμματα ευγονικής εφαρμόστηκαν και σε φιλελεύθερες και δημοκρατικές χώρες, όπως η Σουηδία και οι ΗΠΑ. Ο αντίλογος των «ιμμορταλιστών» (από το immortal, δηλαδή αθάνατος) είναι ότι κατά το δικό τους «όραμα» οι πρόοδοι που θα επιτυγχάνονται στην παράταση της ανθρώπινης ζωής δεν θα επιβάλλονται καταναγκαστικά από κάποιο κράτος. Θα επαφίεται στην ελεύθερη επιλογή του καθενός εάν και πόσο θα κάνει χρήση των δυνατοτήτων που θα του παρέχονται. Αυτό, βέβαια, παραπέμπει κατευθείαν στη λεγόμενη «φιλελεύθερη» ευγονική που αποκτά (περισσότερο θεωρητικά ακόμη, παρά πρακτικά) υπόσταση από τα τέλη του 20ου αιώνα και δώθε και η οποία θέτει εξίσου σημαντικά βιοηθικά ζητήματα ώστε ακόμη και κατεξοχήν φιλελεύθεροι στοχαστές όπως ο Φράνσις Φουκουγιάμα να την αντιμετωπίζουν άκρως επικριτικά.

Εν πάση περιπτώσει, προς χάριν της συζήτησης, ας υποθέσουμε ότι είναι εφικτή η κατάκτηση της αθανασίας (ποτέ βέβαια δεν θα είναι εγγυημένη: ακόμη κι αν το γήρας και η αρρώστια μπορούν να αντιμετωπίζονται εσαεί, το ατύχημα ή ο φόνος καραδοκούν). Ποιο είναι το πρόβλημα; Το κεντρικό επιχείρημα του Νταμούρ, γύρω από το οποίο εξειδικεύεται ολόκληρη η επιχειρηματολογία του είναι ότι θεμελιακή κι απαραμείωτη διάσταση της ανθρώπινης συνθήκης είναι η θνητότητα. Η προσβολή της –ακόμη και μόνο διά της προσπάθειας άρσης ή υπέρβασής της– συνιστά αναπόφευκτα μια εκ βάθρων διατάραξη της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο πραγματικός και συμβολικός ορίζοντας του θανάτου μας (ο προσωπικός μας και των άλλων) μας κάνει αυτό που είμαστε. 

Είναι η τραγική γνώση του αναπόφευκτου τέλους που μας κάνει να πονάμε, αλλά ταυτόχρονα μας δίνει τη δυνατότητα να βιώσουμε πολύτιμες στιγμές ευτυχίας. Μας δίνει κίνητρα να αγωνιστούμε, να αναλάβουμε την ευθύνη των πράξεών μας, να κυνηγήσουμε τις επιθυμίες μας, να ρισκάρουμε, να δημιουργήσουμε πολιτισμό. Ο θάνατος, όσο αποτελεί τη μοναδική βεβαιότητα, συνιστά και την κοινή μας μοίρα. Είναι επομένως αυτός που μας επιτρέπει να αναπτύξουμε ταυτοτικούς δεσμούς, να αισθανθούμε αλληλέγγυοι με άλλους ανθρώπους, να νοηματοδοτήσουμε το δικό μας βίο με βίους που έχουν προηγηθεί και βίους που θα ακολουθήσουν. Είμαστε τέκνα και τεκνοποιούμε κι αισθανόμαστε έτσι ότι αποτελούμε τον κρίκο μιας αλυσίδας γενεών — μετέχουμε σε κάτι που προηγείται κι έπεται της φθαρτής και περιορισμένης μας ζωής. Αντιλαμβανόμενοι την περατότητά μας ονειρευόμαστε το άπειρο κι αναλογιζόμαστε το επέκεινα.

Όλα τούτα γίνονται κομμάτια και θρύψαλα εάν αισθανόμαστε απρόσβλητοι απ’ το θάνατο, υποστηρίζει ο Νταμούρ. Κι επισημαίνει πειστικά ότι τουλάχιστον στο σκεπτικό των ιμμορταλιστών (στους οποίους πέραν από τα Google’s boys εντάσσονται ουκ ολίγοι από τους πάμπλουτους καλιφορνέζους επιχειρηματίες της πληροφορικής και της τεχνολογίας) η «δολοφονία του θανάτου» συνάπτεται εν τέλει με μια ρηχή ιδεολογία που αποθεώνει τη ζωή ως μια ατελείωτη συσσώρευση καταναλωτικών αγαθών κι εμπειριών του αυτόνομου ατόμου. 

Βεβαίως, εδώ η αυτονομία δεν γίνεται κατανοητή με την αρχαιοελληνική σημασία της αυτοκυβερνώμενης πολιτείας και των αρετών του πολίτη, αλλά του κατά μόνας ατόμου το οποίο αισθάνεται αύταρκες και το οποίο δεν αναγνωρίζει χρέος προς κανέναν, αξιώνοντας αντίθετα να αφεθεί απερίσπαστο στην απόλαυση της ελευθερίας και των επιλογών του. Καθίσταται όμως έτσι ανέστιο σε έναν κόσμο τον οποίο δεν μοιράζεται πια με ομοίους του και στον οποίο η γενεαλογική διαδοχή καθίσταται άνευ νοήματος. Αναρωτιέται δηκτικά ο Νταμούρ: ένας «αθάνατος» γιατί να κάνει παιδιά και τι σημασία θα έχει η χρονική διαφορά μεταξύ τους σε μια κατάσταση κατά την οποία η κλεψύδρα του χρόνου έχει ακινητοποιηθεί; Μήπως πιο εύλογα θα θεωρήσει τυχόν απογόνους του ως ανταγωνιστές του στο διαμοιρασμό των πόρων;

Μολονότι συντάσσομαι αναφανδόν με τον συγγραφέα, δεν μπορώ να αποφύγω ένα προβοκατόρικο ερώτημα. Κατά τα καθιερωμένα, αναφέρεται σε ανθρώπινη συνθήκη (ή κατάσταση) την οποία αντιδιαστέλλουμε προς την ανθρώπινη φύση (όπως κάναμε πολύ παλαιότερα) προκειμένου ακριβώς να τονίσουμε τον ανοιχτό κι αδέσμευτο χαρακτήρα της. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος δεν ανάγεται σε κάποιου είδους βιολογικό προγραμματισμό, δεν περιορίζεται από κάποια προκαθορισμένη φύση, ίσα-ίσα αποδύεται συχνά σε έναν αγώνα ενάντια στη φύση (του). Εάν αυτό είναι ένα πρωταρχικό γνώρισμά μας, γιατί θα έπρεπε να θεωρηθεί, σε επίπεδο αρχής, αδιανόητη η εναντίωση στη θνητότητα; Εάν καταφάσκουμε ταυτόχρονα στην ανθρώπινη ελευθερία, γιατί θα πρέπει να εμποδίσουμε κάποιον να την ασπαστεί, εφόσον δεν πείθεται από τα επιχειρήματα που αναπτύσσονται σε βάρος αυτής της επιδίωξης; 

Σα να μην πέρασε μια μέρα…

της Σοφίας Βούλτεψη, elzoni.gr, 13/9/2018

Συγκρίνοντας τις ομιλίες Τσίπρα του 2017 και του 2018, διαπιστώνει καθένας ότι σε πολλές περιπτώσεις έχει πει τα ίδια πράγματα, συχνά και με τις ίδιες λέξεις. Σα να μην πέρασε μια μέρα δηλαδή! Και ιδού οι αποδείξεις:

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Να οργανώσουμε αυτό που εμείς ονομάζουμε το μέλλον για τους πολλούς».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Το μέλλον ανήκει στους πολλούς».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Να μιλήσω για το αύριο. Για το αύριο που θέλουμε, μας αξίζει, και που μπορούμε να έχουμε».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Ήρθα για να μοιράσω και να μοιραστώ μαζί σας όραμα».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Την Ελλάδα του κοινωνικού κράτους, της δίκαιης ανάπτυξης, της σταθερότητας και της εμπιστοσύνης. Το χρέος μας είναι να διαμορφώσουμε θεσμούς, μέσα από τους οποίους θα μπορούμε να προστατεύουμε αυτό που ονομάζουμε δημόσιο συμφέρον».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Στο σχέδιο μας για τη Δίκαιη Ανάπτυξη, φίλες και φίλοι, επιτρέψτε μου μια αναφορά στον ρόλο   πυρηνικό ρόλο έχουν οι θεσμικές τομές για την εμβάθυνση της δημοκρατίας».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Τα σημάδια ανάκαμψης και αντιστροφής της υφεσιακής πορείας είναι πλέον εμφανή και σε μας και στους επενδυτές, αλλά και στους εταίρους μας. Τα πρόσφατα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ δείχνουν ότι η χώρα κινήθηκε με θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης που αναμένονται κοντά στο 2% για το τρέχον έτος».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Η ελληνική οικονομία βρίσκεται σήμερα ξανά μετά από 9 ολόκληρα χρόνια σε τροχιά ανάκαμψης.Για έξι συνεχόμενα τρίμηνα σημειώνει θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Όπως, βεβαίως, και οι διαδοχικές αναβαθμίσεις της πιστοληπτικής μας ικανότητας, η μείωση των σπρεντ στα ομόλογα και η αναβάθμιση των δεικτών οικονομικής εμπιστοσύνης, που αγγίζουν πλέον τα υψηλότερα επίπεδα των τελευταίων ετών».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Οι θεμελιώδεις δείκτες δείχνουν βελτίωση. Ο δείκτης οικονομικής εμπιστοσύνης, ο δείκτης οικονομικού κλίματος, ο δείκτης επιχειρηματικών προσδοκιών, ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης σημειώνουν τις καλύτερες επιδόσεις τους εδώ και πολλά χρόνια».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Και βέβαια, ο καθένας καταλαβαίνει, αν επιθυμεί βέβαια να καταλάβει, ότι η ανάκτηση της εμπιστοσύνης στην ελληνική οικονομία και η αναζωπύρωση του επενδυτικού ενδιαφέροντος, είναι συνέπεια και της ανάκτησης του κύρους και των διεθνών συμμαχιών της χώρας. Την ανάκτηση της γεωπολιτικής δυναμικής και αξίας της χώρας».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Οι επενδυτές ξαναβλέπουν την Ελλάδα με αίσθημα ασφάλειας».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Από τον Ιανουάριο 2015, μέχρι τον Δεκέμβριο 2016, έχουν δημιουργηθεί 213.000 νέες θέσεις εργασίας. Και φέτος, έως τον Ιούλιο, δημιουργήθηκαν 263.000 νέες θέσεις εργασίας».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Πάνω από 300.000 νέες θέσεις εργασίας έχουν δημιουργηθεί εντός της τριετίας»

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Γιατί, ξέρετε, το θέμα δεν είναι να βγούμε από την επιτροπεία για να ξανακάνουμε τα ίδια λάθη, που μας έβαλαν σε αυτή. Για να ακολουθήσουμε ξανά την πολιτική της επίπλαστης ευημερίας, του πελατειακού κράτους, της διαφθοράς, της διαπλοκής».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Το ερώτημα, όμως, είναι: Πώς ονειρευόμαστε αυτήν τη νέα Ελλάδα; Θα βγάλουμε διδάγματα από τη κρίση; Ή θα γυρίσουμε πίσω στις αιτίες που την προκάλεσαν;

Πίσω δηλαδή στην Ελλάδα της σπατάλης, του πελατειακού κράτους, της φοροδιαφυγής και της διαφθοράς, της κρατικοδιαίτης και διαπλεκόμενης πολλές φορές επιχειρηματικότητας, στην Ελλάδα του αλόγιστου δανεισμού, των πρωτογενών ελλειμμάτων και των τεράστιων ανισοτήτων και της αυθαιρεσίας».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Αναβαθμίζουμε τα λιμάνια της Βόρειας Ελλάδας. Της Θεσσαλονίκης, της Καβάλας, της Αλεξανδρούπολης, καθιστώντας τη χώρα διαμετακομιστικό κόμβο για την ευρύτερη περιοχή και πύλη εισόδου για όλη την Ευρώπη».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Σημαντικές επενδύσεις έχουν ξεκινήσει και θα ολοκληρωθούν τα επόμενα χρόνια επίσης, στα μεγάλα λιμάνια της Βόρειας Ελλάδας, στη Θεσσαλονίκη, στην Καβάλα και στην Αλεξανδρούπολη».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Το νέο αξιοκρατικό σύστημα επιλογής προϊσταμένων, η σύσταση του μητρώου επιτελικών στελεχών, το ενιαίο σύστημα κινητικότητας, είναι καίριες τομές που προωθήσαμε και προχωράμε το επόμενο διάστημα».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Με το νέο σύστημα επιλογής προϊσταμένων, το νέο σύστημα κινητικότητας και την ολοκληρωμένη αξιολόγηση δομών, διαδικασιών και προσωπικού».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Πρώτον, απλοποιήσαμε την αδειοδότηση, κι αυτό καλύπτει ήδη περίπου το 30% της επιχειρηματικής δραστηριότητας, ιδίως στον τομέα της μεταποίησης, του τουρισμού, και της υγείας».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Με τη νέα διαδικασία ηλεκτρονικής αδειοδότησης επιχειρήσεων, που μέχρι το τέλος του 2018 θα έχει επεκταθεί στο σύνολο των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη χώρα μας».

Τσίπρας, 9 Σεπτεμβρίου 2017, ομιλία στη ΔΕΘ

«Και τρίτον, με το Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα όλα πλέον γίνονται ηλεκτρονικά: Η αδειοδότηση, η καταγραφή του ελέγχου, η συνολική εποπτεία της αγοράς».

Τσίπρας, 8 Σεπτεμβρίου 2018, ομιλία στη ΔΕΘ

«Με το νέο Πληροφοριακό Σύστημα Άσκησης Οικονομικών Δραστηριοτήτων και Ελέγχων, του οποίου η λειτουργία αναμένεται εντός του 2019».

Σ’ αυτό το τελευταίο σημειώστε ότι το 2017 έλεγε ότι είχε ήδη γίνει και το 2018 είπε ότι θα λειτουργήσει εντός του 2019!

Τα συμπεράσματα δικά σας…

Συνέντευξη Ε.Βενιζέλου για Θεσ/νίκη και Ευρωβουλή

Σκάι, 12/9/2018

«Θα ήταν εξαιρετικά ωφέλιμο για τη χώρα και πολύ σοβαρό για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, εάν ο κ. Τσίπρας εμφανιζόταν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως Πρωθυπουργός της Ελλάδας και μιλούσε στο όνομα όλου του ελληνικού λαού, εάν έθετε τις εθνικές προτεραιότητες και παρουσίαζε την ελληνική πρόταση για το μέλλον της Ευρώπης, αναπτύσσοντας και τα προβλήματα και τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες, αλλά χωρίς να μεταφέρει τη μικροπρέπεια και τη μιζέρια και το μικροκομματισμό της εσωτερικής πολιτικής σκηνής στο forum του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Δυστυχώς, όλα επισκιάστηκαν από την εμμονή του κ. Τσίπρα να εμφανίζεται ως επικεφαλής μίας παράταξης, συγκρουσιακός, πολωτικός, διχαστικός, αναζητώντας πάντοτε έναν εσωτερικό εχθρό, και στην Ελλάδα στο πρόσωπο της αντιπολίτευσης αλλά και στην Ευρώπη στο όνομα κάποιων ιδεών, οι οποίες έχουν πολύ λίγους οπαδούς στην Ευρώπη.»

«Ο κ. Τσίπρας εμφανίστηκε στη Θεσσαλονίκη χωρίς να είναι σε θέση να προτείνει ένα σχέδιο το οποίο να μπορεί να κινητοποιήσει τις παραγωγικές δυνάμεις, τη δημιουργική Ελλάδα όπως λέμε, να δώσει ένα κλίμα αισιοδοξίας. Εμφανίστηκε σα να μην έχει συμβεί τίποτα, με έναν κατάλογο παροχών, με παρεμβάσεις, οι οποίες αφορούσαν επιμέρους σημεία της οικονομικής και κυρίως της φορολογικής και της κοινωνικής πολιτικής. Χωρίς να είναι σε θέση να εξηγήσει ποιο είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούμαστε συνολικά, τι συμβαίνει στην Ευρώπη, τι συμβαίνει στον κόσμο, γιατί η Ελλάδα πρέπει να καλύψει το χαμένο έδαφος της δικής της κρίσης, αλλά να μπορεί να παίξει μετά και σε ένα γήπεδο που διαμορφώνεται με άλλους όρους, ευρωπαϊκό γήπεδο και διεθνές γήπεδο, και να δώσει μία προσδοκία, η οποία θα υπερκεράσει τους φόβους της κοινωνίας. Γιατί το μεγάλο πρόβλημα στη χώρα μας είναι όχι απλά και μόνο η δυσαρέσκεια της κοινωνίας, αλλά η φοβία της κοινωνίας, η απαισιοδοξία που απορρέει από την απελπισία. Δώσε μου μία προοπτική, η οποία είναι χειροπιαστή σου λέει ο καθένας, που να αφορά τον εαυτό του, την οικογένειά του, τα παιδιά του. 

Αυτό αφορά συνολικά την ελληνική κοινωνία, συνολικά τον ελληνικό λαό, δεν αφορά μόνο όσους έχουν τη διάθεση να αναλάβουν ρίσκο, να μπουν σε νέες περιπέτειες, να κάνουν επενδύσεις, να αναπτύξουν την επιχειρηματικότητά τους ή μόνο αυτούς που είναι στο όριο της επιβίωσης, αφορά και αυτούς οι οποίοι είναι σε απελπιστική κατάσταση και οι οποίοι πρέπει να αντιληφθούν ότι υπάρχουν προτάσεις που τους συμφέρουν. Εδώ δεν χρειάζεται να μιλάμε στο όνομα μεγάλων ιδεών, ανάπτυξη, δικαιοσύνη, αναδιανομή, αλληλεγγύη. Αυτές οι ιδέες είναι αξίες που βεβαίως μας εμπνέουν και στις οποίες πιστεύουμε, αλλά αυτό πρέπει ο άλλος να το αντιληφθεί πρακτικά, να καταλάβει ότι υπάρχει ένα πρόγραμμα που όχι απλά και μόνο ανταποκρίνεται σε κάποιους μεγάλους στόχους και σε κάποιες μεγάλες έννοιες, αλλά είναι πρακτικό, είναι αποτελεσματικό.

Αφορά δηλαδή τη δυνατότητά του να επιβιώσει ως επαγγελματίας, τη δυνατότητά του να βρει δουλειά ως μισθωτός, τη δυνατότητά του να αξιοποιήσει το πτυχίο του ή το μεταπτυχιακό ή το διδακτορικό του δίπλωμα, τη δυνατότητά του να γυρίσει στην Ελλάδα, εάν έχει φύγει στο εξωτερικό ως νέος μετανάστης με το brain drain, τη δυνατότητα να επιβιώσει ως συνταξιούχος, τη δυνατότητα να δει το παιδί του να έχει το ίδιο, λίγο-πολύ, επίπεδο ζωής με την προηγούμενη γενιά, γιατί εδώ τώρα το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι η νέα γενιά αποκτά ένα επίπεδο ζωής το οποίο είναι, δυστυχώς, χειρότερο από το επίπεδο ζωής των προηγούμενων γενιών.»

«Από πλευράς παροχών ο κ. Τσίπρας έκανε ένα αμάλγαμα. Σε πολλά θέματα πήγε πίσω από νομοθετημένα ήδη μέτρα, τα οποία συνιστούν παροχές ή μάλλον αντιπαροχές, δηλαδή αντίμετρα, σε σχέση με τη θεμελιωδώς εσφαλμένη πολιτική του υπερπλεονάσματος. Αυτό που ζούμε τα τελευταία χρόνια είναι μία επιλογή η οποία πηγαίνει την κοινωνία και την οικονομία στα άκρα, μέσα από το υπερπλεόνασμα και την υπερφορολόγηση. Είναι, ούτως ή άλλως, αποτυχημένη η διαπραγμάτευση με τους εταίρους, διότι αποδεχθήκαμε ένα ασφυκτικό δημοσιονομικό πλαίσιο που ζητά να πετυχαίνουμε - παρότι έχουμε συσσωρευμένη ύφεση περίπου οκτώ ετών- μεγάλα πρωτογενή πλεονάσματα, μεγάλα, 3,5% μέχρι το 2022 και μετά το 2022, μέχρι περίπου το 2060, πρωτογενές πλεόνασμα περίπου 2,2%. 

Μα, η κυβέρνηση όμως, ήδη από το 2016, εφαρμόζει την πολιτική του υπερπλεονάσματος. Σου λέει, εγώ θα πάω επάνω από το στόχο, θα υπερφορολογήσω, θα τραβήξω πόρους από την οικονομία, θα την αφαιμάξω, θα κινηθώ δηλαδή αντιαναπτυξιακά, γιατί θέλω να είμαι δημοσιονομικά υπεραποτελεσματικός, και μετά αυτό το υπερπλεόνασμα θα το αναδιανείμω προνοιακά με μικρές παροχές, με φιλοδωρήματα, με υποσχέσεις. Δεν θα δώσω μέρισμα ανάπτυξης, επειδή η οικονομία θα κινηθεί, θα καλύψει το χαμένο έδαφος, θα τιναχθεί το ελατήριο της οικονομίας που έχει συμπιεσθεί. Άρα, θα δώσω ένα άλλο μέρισμα, μέρισμα από την αναδιανομή του υπερπλεονάσματος. Αυτή είναι μία επιλογή, η οποία αιχμαλωτίζει τη χώρα σε αυτές τις λογικές. Μετά έρχεσαι και λες, τι έχουμε ψηφίσει τον Ιούνιο; Ψηφίσαμε επιδότηση ενοικίου σε 600.000 νοικοκυριά και τώρα μιλούν για μία επιδότηση ενοικίου σε, ενδεχομένως, 300.000 νοικοκυριά, χωρίς να έχουμε πόρους, γιατί οι πόροι αυτοί προβλέπονται από την περικοπή των συντάξεων, από την περικοπή της προσωπικής διαφοράς.

Να το πω πάρα πολύ απλά για να μας παρακολουθούν, ίσως, με μεγαλύτερη άνεση όσοι μας βλέπουν. Υπάρχουν δύο κατάλογοι με αντίμετρα, με παροχές. Ο ένας κατάλογος είναι αυτός που προέρχεται από το υπερπλεόνασμα, δηλαδή πρακτικά από την υπερφορολόγηση, και ο δεύτερος κατάλογος από την αναμενόμενη, ψηφισμένη περικοπή των συντάξεων.

Άρα, ένας κατάλογος ο οποίος είναι λίγο-πολύ, ας το πούμε έτσι, φορολογικός, φορολογικών αντιμέτρων, με μείωση φορολογίας και κοινωνικά μέτρα, και ένας άλλος που αφορά την ανακατανομή των κοινωνικών δαπανών, οι οποίες φεύγουν από τις συντάξεις και πηγαίνουν σε άλλες παροχές, όπως είναι η επιδότηση ενοικίου, ας πούμε, ή τα σχολικά γεύματα ή οι βρεφονηπιακοί σταθμοί κ.λπ. Εδώ, λοιπόν, δεν είναι σαφές τι θα πετύχει στη διαπραγμάτευση, δεν ξέρει τι θα κάνει με τις συντάξεις, και έχει κάνει ένα αμάλγαμα των ήδη ψηφισμένων αντιμέτρων, παίρνοντας αντίμετρα που αφορούν το υπερπλεόνασμα και αντίμετρα που αφορούν την περικοπή των συντάξεων, και όλα αυτά τα εμφανίζει ως ένα πακέτο παροχών, το οποίο δεν έχει αρχή, μέση και τέλος, διότι δεν ξέρεις σε ποια λογική βασίζεται, εάν θα έχουμε την περικοπή των συντάξεων ή δεν θα την έχουμε, και ποιο θα είναι τελικά το υπερπλεόνασμα, γιατί και αυτό, βεβαίως, το ξέρεις απολογιστικά εν τέλει.»

 «Τα προβλήματα ξεκινούν από αυτό που ακούω σοβαροί άνθρωποι να λένε, «μα, εν πάση περιπτώσει, δεν μας έβαλε στην κρίση ο ΣΥΡΙΖΑ με τους ΑΝΕΛ, δεν μας έβαλε ο Τσίπρας στην κρίση, εδώ τελείωσε, εν πάση περιπτώσει το μνημόνιο, έστω νομικά δεν έχουμε μνημόνιο». Αυτό είναι όλο λάθος το αφήγημα, διότι, πρώτον, η παρούσα πλειοψηφία, το σχήμα αυτό το γνωστό ως ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ μας έβαλε στη δευτερογενή κρίση που ξεκίνησε το πρώτο εξάμηνο του 2015. Η Ελλάδα θα μπορούσε να είχε βγει από τα μνημόνια βγαίνοντας από το δεύτερο μνημόνιο. Θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί η συμφωνία της 20ης Φεβρουαρίου του 2015, θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί έστω συμφωνία μέχρι το τέλος Ιουνίου του 2015, η έξοδος να είναι η έξοδος από το δεύτερο μνημόνιο. 

Εδώ όχι απλώς μπήκαμε στο τρίτο μνημόνιο, το οποίο τώρα έχει γίνει τέταρτο και διαρκές, αλλά μπήκαμε σε μία δευτερογενή κρίση. Χάσαμε την προοπτική των θετικών ρυθμών ανάπτυξης, χάσαμε το χαρτοφυλάκιο που είχε το δημόσιο με μετοχές τραπεζών, χάσαμε την αξιοπιστία μας την επενδυτική. Μπορεί να υπολογίσει κανείς τη ζημία με πολλούς τρόπους. Η ζημία υπολογίζεται συνήθως στα 100 με 200 δισεκατομμύρια Ευρώ. Το θέμα είναι τι μόνιμες απώλειες καταγράφεις επειδή δεν πέτυχες τους προσδοκώμενους ρυθμούς ανάπτυξης. Όμως εδώ πρέπει να αναρωτηθεί κανείς και για την περίοδο πριν το 2010, οι αντιλήψεις αυτές ενός ριζοσπαστικού δήθεν λαϊκισμού, αριστερόστροφου λαϊκισμού, δεν είχαν καμία ευθύνη; Δεν είχαν ευθύνη για τον κοινωνικό διάλογο; Δεν είχαν ευθύνη για την κατάσταση στα πανεπιστήμια, για την κατάσταση σε πολλούς δήμους και άλλους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης; Για τη νοοτροπία του πολιτικού συστήματος, τον διεκδικητισμό, τη συντεχνιακή αντίληψη; Αλλά τα παραγράφω αυτά. Πάω από το 2015 και μετά. Μπήκαμε σε μία δευτερογενή κρίση. Ωραία, βγαίνουμε τώρα. Βγαίνουμε πώς; Βγαίνουμε δεσμεύοντας τη χώρα σε αυτές τις συμφωνίες και τη δεσμεύουμε επιπλέον των συμφωνιών αυτών, ήδη από το 2016, με τη λογική του υπερπλεονάσματος.»

 «Έχει αλλάξει κάτι; Το μνημόνιο έχει τελειώσει κατά το θετικό του σκέλος. Το θετικό του σκέλος ήταν το δάνειο με πάρα πολύ χαμηλό επιτόκιο, η βεβαιότητα ότι δεν έχεις ανάγκη τις αγορές, επειδή σε δανείζουν οι εταίροι σου με χαμηλά επιτόκια, τα επιτόκια τα ευρωπαϊκά είναι σχεδόν κάτω από το 1%. Τώρα έχουμε την εποπτεία, έχουμε τις δεσμεύσεις, έχουμε το συμπληρωματικό μνημόνιο, το οποίο το έχουμε δει από τις 24 Μαΐου του 2018, έχουμε ξανά τώρα εδώ στην Αθήνα την Τρόικα κανονικότατα, όλα πρέπει να εγκριθούν από εκεί, η περικοπή των συντάξεων, οι παροχές, τα νέα νομοσχέδια. Τι δεν έχουμε; Δεν έχουμε τη δυνατότητα να μπούμε στην τελευταία φάση της ποσοτικής χαλάρωσης, έστω στην τελευταία φάση, στην ουρά της, στο περιβόητο QE, δηλαδή να αγοραστούν ομόλογα ελληνικά στη δευτερογενή αγορά από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Δεν έχουμε το λεγόμενο waver, δηλαδή να πηγαίνουν οι τράπεζές μας απευθείας στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και όχι στην Τράπεζα της Ελλάδος, στον ELA που είναι με κίνδυνο ελληνικό και εν δυνάμει αυτό μπορεί να πέσει επάνω στο δημόσιο χρέος. Βεβαίως, δεν έχουμε ένα θώρακα έναντι των αγορών, οι οποίες βλέπουν την Ελλάδα να έχει αυτό το μαξιλάρι, το cash buffer των 30 δισεκατομμυρίων Ευρώ που λέτε, το οποίο όμως αν αρχίζεις να το απομυζάς και να το μειώνεις για να καλύπτεις τις τρέχουσες χρηματοδοτικές σου ανάγκες, γίνεται ένα πάρα πολύ ισχνό μαξιλάρι που δεν πείθει τις αγορές.

Το αποτέλεσμα; Τα περιβόητα spreads, δηλαδή η διαφορά επιτοκίου που έχουμε εμείς από τη Γερμανία, ανάλογα από πού το μετράς, ή από την Πορτογαλία, είναι στα επίπεδα που ήταν όταν μπήκε η Ελλάδα στο μνημόνιο το 2010.»

 «Εγώ έχω πει στη Βουλή ότι το να συζητάμε μόνο για την περικοπή συντάξεων χωρίς να συζητάμε για τη συνολική μεταρρύθμιση του λεγόμενου νόμου Κατρούγκαλου είναι κωμικό, είναι τυφλό, είναι μία κοινωνική και πολιτική μυωπία. 

Σε όλες τις σοβαρές χώρες υπάρχουν τρεις πυλώνες ασφαλιστικού συστήματος, διότι ο κάθε ασφαλισμένος, τα ενεργά του χρόνια, τα χρόνια που είναι εργαζόμενος και ασφαλισμένος, κάνει το κουμάντο του, ξέρει τι πληρώνει για κύρια ασφάλιση και τι θα πάρει ως κύρια σύνταξη, τι πληρώνει για την επικουρική του ασφάλιση και θα πάρει επικουρική ασφάλιση από ένα δημόσιο ασφαλιστικό σύστημα ή τι θα πάρει από ένα επαγγελματικό ταμείο ή από μία ιδιωτική ασφάλιση και άρα ποιο θα είναι συνολικά το ποσοστό αναπλήρωσης που θα έχει. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν και μία ατομική περιουσία, υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν, άρα ο καθένας κάνει ένα σχεδιασμό με ασφάλεια και πρέπει να ξέρει τι γίνεται.

Χ. Κούτρας: Άρα συμφωνείτε, καταλαβαίνω, με αυτό που είπε…

Ευ. Βενιζέλος: Προσέξτε, εδώ δεν είναι τι λέει ο κ. Μητσοτάκης, τι λέει η Νέα Δημοκρατία, το Κίνημα Αλλαγής, οποιοδήποτε κόμμα. Εδώ υπάρχει μία επιστημονική συζήτηση, υπάρχει η ομάδα υπό τον Καθηγητή Μιλτιάδη Νεκτάριο, η οποία έχει κάνει μία πρόταση. Την πρόταση αυτήν την έχουμε συζητήσει, είναι δεκτική και ορισμένων προσαρμογών και βελτιώσεων. Ξέρετε ότι κάνουμε τέτοιες συζητήσεις και στον Κύκλο, με τον κύριο Νεκτάριο και την ομάδα του…

Χ. Κούτρας: Ναι, έχετε και την άλλη εβδομάδα, την άλλη Τετάρτη.

Ευ. Βενιζέλος: …με το Γιώργο Στρατόπουλο και άλλους αναλυτές. Άρα την άλλη Τετάρτη θα έχουμε την ευκαιρία, με αυτούς τους ανθρώπους παρόντες, οι οποίοι είναι και οι πιο έγκυροι γνώστες στα θέματα αυτά, να συζητήσουμε το ζήτημα.

Έχω πει στη Βουλή πως έχει λησμονηθεί ότι, πέραν από την περικοπή των συντάξεων, έχει ψηφισθεί πάγωμα συντάξεων μέχρι το 2022. Το δημοσιονομικό όφελος από το πάγωμα των συντάξεων είναι μεγαλύτερο από την περικοπή. Με προσαρμογή του παγώματος θα μπορούσαμε να έχουμε λίγο-πολύ το ίδιο ή συγκρίσιμο όφελος, μόνο που αυτό θα αφορά τους παλιούς τους οποίους πρέπει να τους μεταχειριστούμε ανθρώπινα σε μία κοινωνία αλληλεγγύης και δικαιοσύνης. Αλλά υπάρχουν και οι νεότεροι, υπάρχει η αλληλεγγύη των γενεών και πρέπει να δούμε το σύστημα συνολικά μιλώντας υπεύθυνα με βάση ασφαλή πρότυπα τα οποία υπάρχουν διεθνώς. Διότι εδώ ξέρουμε πάρα πολύ καλά τι έχει γίνει σε χώρες όπως είναι η Σουηδία, η Δανία κ.λπ.

Χ. Κούτρας: Ο νόμος του Κατρούγκαλου πρέπει να καταργηθεί;

Ευ. Βενιζέλος: Μα δεν δίνει καμία λύση. Ήδη τώρα κατάλαβαν ότι η μεταχείριση των ελεύθερων επαγγελματιών από το νόμο Κατρούγκαλου οδηγούσε σε απόλυτο αδιέξοδο, διότι όταν έχεις ετήσιες απολαβές ως ελεύθερος επαγγελματίας και δεν σε ασφαλίζουν για τις απολαβές σου αυτές, έχεις φτάσει στο πλαφόν, δεν υπάρχει τέτοια κλάση, πώς είναι δυνατόν να πληρώνεις ασφάλιστρο για μια κατηγορία εισοδημάτων για την οποία δεν ασφαλίζεσαι; Και βέβαια αυτό λειτουργεί και ως αντικίνητρο για την παραγωγή ΑΕΠ, για την παραγωγή εθνικού πλούτου, διότι αν δεν έχεις κίνητρο να δουλέψεις, γιατί το φορολογικό και το ασφαλιστικό πλαίσιο δεν δίνει νόημα στη δουλειά σου και στο πρόσθετο εισόδημά σου, βεβαίως δεν δίνεις δουλειά ούτε στον διπλανό σου, δεν δημιουργείς θέσεις εργασίας, ευκαιρίες, κατανάλωση.»

 «Κάναμε μία πολύ μεγάλη εθνική οπισθοχώρηση το 2015, κάναμε μία περιστροφή περί τον άξονα, συζητάμε τώρα το 2018 πράγματα τα οποία συνέβαιναν τον Οκτώβριο-Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 2014. Πράγματα τα οποία είχαμε συμφωνήσει να γίνουν το Φεβρουάριο του 2015, γίνονται, όπως γίνονται, τώρα τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο του 2018, εάν δεν συμβεί οτιδήποτε. Έχουμε εμπλακεί σε έναν σχεδιασμό ο οποίος είναι εκβιαστικός για το δημόσιο χρέος, δηλαδή δεν σεβάστηκαν και δεν αξιοποίησαν τις συμφωνίες του 2012 και τώρα έχουμε μπει σε ένα πλαίσιο «διαρκούς μνημονίου χρέους», και ορθά λέει ο κ. Regling ο οποίος είναι ο μεγάλος δανειστής, από τον ESM, από τη σκοπιά του, εάν η Ελλάδα δεν τηρήσει τις δεσμεύσεις της σε σχέση με τα θέματα αυτά, δεν θα ληφθούν τα μέτρα για το χρέος. Ποια μέτρα; Τα λίγα συμπληρωματικά μέτρα σε σχέση με τη μεγάλη παρέμβαση του 2012. Άρα τι έχει κάνει η χώρα; Γιατί συνέβη αυτό; Γιατί πίστεψαν κάποιοι άνθρωποι καλοπροαίρετα μέσα στην αγωνία τους, την απελπισία τους, ή από σκοπιμότητα και υστεροβουλία κάποιοι άλλοι, ότι υπάρχει μία άλλη πολιτική, απεδείχθη ότι δεν υπήρχε καμία άλλη πολιτική, υπήρχε μία πολιτική.

Ο κ. Τσίπρας λέει με απύθμενο θράσος στην Έκθεση, «απεδείχθη ότι είχα δίκιο όταν άλλαξα ριζικά γραμμή τον Αύγουστο του 2015 για να μείνει η χώρα στο Ευρώ και στην Ευρώπη», αλλά μετά πήγε στο άλλο άκρο. Έγινε το απόλυτο delivery boy, χωρίς να διαπραγματεύεται τίποτα με τους εταίρους, απολύτως τίποτα, δεν είχε ποτέ κανένα σχέδιο η ελληνική κυβέρνηση δικό της, το οποίο να το αντιπροτείνει, να το συζητήσει. Εγκλωβιστήκαμε εκεί, σε όλο αυτό το πλαίσιο, συν το υπερπλεόνασμα και τώρα βεβαίως καθόμαστε και κοροϊδεύουμε στην πραγματικότητα ομάδες κοινωνικές και κατηγορίες πολιτών λέγοντας θα πάρεις αυτό, θα πάρεις το άλλο, χωρίς να του λένε από πού προέρχεται αυτό, ότι αυτό θα προέλθει είτε από την άδικη υπερφορολόγηση του διπλανού σου που μπορεί να είναι της ίδιας οικογένειας, ο οποίος δεν κάνει επένδυση και σου στερεί τη δουλειά και σε αφήνει στην ανεργία, εσένα ή το παιδί σου, ή από την περικοπή της σύνταξης του διπλανού σου. Αυτό είναι ο λεγόμενος κοινωνικός αυτοματισμός και αυτό είναι ο διχασμός της κοινωνίας στην οποία δεν δίνεις προοπτική και δεν εξηγείς ένα συνολικό σχέδιο, στο οποίο έχει ο καθένας τη θέση του, με ασφάλεια και με προοπτική να βελτιώσει τη θέση του αυτή.»

«Όταν έχεις τον κ. Τσίπρα και τον κ. Καμμένο, οι οποίοι συνεννοούνται μεταξύ τους για τη διαχείριση αυτού του εθνικού θέματος και περιμένει η χώρα να μάθει τι θα γίνει και τι θα γίνει με τις εκλογές και τι θα γίνει με την εξωτερική πολιτική και τι θα γίνει με το όνομα της γειτονικής μας χώρας μέσα από τη συνεννόηση αυτών των δύο ανθρώπων, μην περιμένετε εγώ να σας πω τι θα γίνει. Θέλω να εξηγήσω το εξής: Λέει ο κ. Καμμένος και το κόμμα του, «είμαστε πατριώτες ευαίσθητοι, δεν δεχόμαστε τον όρο Μακεδονία καθόλου, δεν θέλουμε συμβιβασμό στο όνομα και θα ρίξουμε την κυβέρνηση εάν έρθει η συμφωνία αυτή για κύρωση, εκτός κι αν γίνει δημοψήφισμα, οπότε θα αποφανθεί άμεσα ο ελληνικός λαός». Ο κ. Τσίπρας με τον κ. Κοτζιά υπέγραψαν τη συμφωνία αυτή στις Πρέσπες και δια μόνης της υπογραφής δέσμευσαν οριστικά τη χώρα σε πάρα πολλά ζητήματα και όταν λέω τη δέσμευσαν, εννοώ τη δέσμευσαν και πολιτικά και νομικά, επειδή ο κ. Καμμένος ψηφίζοντας υπέρ της κυβέρνησης στην οποία είναι εταίρος και υπουργός έδωσε τον στυλογράφο στον κ. Τσίπρα και στον Υπουργό Εξωτερικών να υπογράψουν τη συμφωνία αυτή. Η συμφωνία αυτή προβλέπει ρητά ότι, εφόσον η πλευρά των Σκοπίων οργανώσει το δημοψήφισμα και συντελέσει την αναθεώρηση όπως προβλέπεται στο κείμενο της συμφωνίας, η άλλη πλευρά, δηλαδή η Ελλάδα, έχει υποχρέωση να κυρώσει τη συμφωνία, αλλιώς μπορεί να έχουμε προβλήματα παραβίασης του Διεθνούς Δικαίου και σίγουρα…

Γ. Ντσούνος: Ναι, αλλά αν δεν την κυρώσει η ελληνική Βουλή δεν θα είναι σε ισχύ.

Ευ. Βενιζέλος: Προβλέπεται κι αυτό. Με συγχωρείτε, εδώ η συμφωνία αυτή -όπως έχω πει κι άλλη φορά και θα το εξηγήσουμε και σε μία ωραία εκδήλωση που οργανώνεται στις 2 Οκτωβρίου γιατί κυκλοφορεί ένα βιβλίο του πρέσβη, του κ. Μαλλιά, στο οποίο βιβλίο έχω γράψει με χαρά έναν μεγάλο πρόλογο στον οποίο εξηγώ τα θέματα αυτά και από πολιτικής και από νομικής πλευράς- η συμφωνία αυτή είναι δύο σε ένα, είναι μία οριστική συμφωνία η οποία τίθεται σε ισχύ εάν κυρωθεί και από την ελληνική Βουλή και επικυρωθεί κατά το Διεθνές Δίκαιο, αλλά εμπεριέχει και μία ενδιάμεση συμφωνία καινούρια, απλοποιημένης μορφής όπως λέμε στο Διεθνές Δίκαιο, που ισχύει από της υπογραφής της, όπως ίσχυε από της υπογραφής της και η ενδιάμεση συμφωνία του 1995, κι αυτή δεσμεύει τη χώρα. Και αν δείτε πώς γίνεται ο συνδυασμός σε σχέση με τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, θα δείτε ότι η χώρα έχει αναλάβει πολύ σοβαρές δεσμεύσεις. 

Και όσον αφορά τον εταίρο του κ. Τσίπρα, ο οποίος εμφανίζεται ως υπερπατριώτης και υπερευαίσθητος, αυτός επέτρεψε να υπογραφεί η συμφωνία. Εμείς λέγαμε και είπα πρώτος από όλους, ότι έχει και θετικά σημεία η συμφωνία, αλλά έχει ορισμένα τα οποία είναι εντυπωσιακά αρνητικά χωρίς λόγο, όπως είναι για παράδειγμα η ονομασία της γλώσσας και η ιθαγένεια. Η αντιπολίτευση συνέβαλε στη βελτίωση αυτής της συμφωνίας; Η αντιπολίτευση συνέβαλε. Εάν δεν υπήρχε η αντίδραση της αντιπολίτευσης, θα είχε συμφωνήσει ο κ. Τσίπρας στο «Δημοκρατία του Ίλιντεν» που ήταν το όχημα του απόλυτου αλυτρωτισμού. Εάν δεν υπήρχε η αντιπολίτευση, δεν θα είχε τεθεί το ζήτημα της προηγούμενης αναθεώρησης του Συντάγματος των Σκοπίων. Πώς ετέθη το ζήτημα της προηγούμενης αναθεώρησης; Το έθεσε η αντιπολίτευση. Από πού το σκέφτηκε η αντιπολίτευση; Από την εμπειρία της ενδιάμεσης συμφωνίας του 1995, η οποία επέβαλε να γίνει και τότε αναθεώρηση του Συντάγματος. Κατά την ίδια λογική θα μπορούσε και το ζήτημα της ονομασίας της γλώσσας να έχει λυθεί και η διατύπωση του περιβόητου άρθρου 7 για το νόημα των όρων Μακεδονία-Μακεδόνας να είναι διαφορετική. Δεν μιλούμε μαξιμαλιστικά και ανεύθυνα, μιλούμε συγκεκριμένα και υπεύθυνα.» 

Μα πού είναι οι εξωγήινοι;

Οι πιθανότητες λένε ότι δεν μπορεί να είμαστε μόνοι στο Σύμπαν. Αλλά έως τώρα όλες οι ενδείξεις συνηγορούν υπέρ του αντιθέτου...

ΒΗΜΑ, 2/9/2018

Οι περισσότεροι από τους αρχαίους στοχαστές (ο Θαλής και ο Ηράκλειτος, οι πυθαγόρειοι, οι ατομιστές Δημόκριτος και Λεύκιππος, οι στωικοί όπως ο Επίκουρος, ο Λουκρήτιος και πολλοί άλλοι) πίστευαν στην «Πολλαπλότητα των κόσμων». Η έκφραση αυτή σήμαινε την ύπαρξη άλλων συμπάντων σαν το δικό μας, που τα φαντάζονταν να έχουν μια «κατοικημένη» Γη στο κέντρο του καθενός και πλανήτες και αστέρια να κινούνται γύρω της. Τα επιχειρήματά τους στηρίζονταν στην ιδέα ότι το Σύμπαν είναι ουσιαστικά άπειρο και εκφράζονται καθαρά στην περίφημη φράση του Μητρόδωρου, μαθητή του Επίκουρου: «Το να φανταζόμαστε ότι μέσα στο αχανές Σύμπαν υπάρχει μόνο ένας κόσμος είναι σαν να πιστεύουμε ότι σε ένα χωράφι με σιτάρι υπάρχει μόνο ένα στάχυ».

Το ίδιο επιχείρημα, με διάφορες παραλλαγές, χρησιμοποιήθηκε από τους υποστηρικτές της ύπαρξης εξωγήινης ζωής σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας.

Η επιστημονική μελέτη του θέματος  «εξωγήινοι πολιτισμοί» ξεκίνησε μόλις πριν από 60 χρόνια. Το 1959 οι φυσικοί Giuseppe Cocconi και Phil Morisson υποστήριξαν ότι τα μικροκύματα (ραδιοκύματα υψηλών συχνοτήτων) αποτελούν το καλύτερο μέσο διαστρικής επικοινωνίας. Αυτά τα κύματα διαπερνούν όχι μόνο τη γήινη ατμόσφαιρα αλλά και τα νέφη αερίων και σκόνης του Γαλαξία μας, ενώ τα ορατά φωτόνια που αποτελούν το παραδοσιακό μας «παράθυρο» στο Σύμπαν απορροφώνται από τα νέφη αυτά.  Συνεπώς, τα ραδιοτηλεσκόπια μπορούν να δουν πολύ πιο μακριά μέσα στον γαλαξιακό δίσκο από τα οπτικά τηλεσκόπια. Τα μικροκύματα παρουσιάζουν ακόμα το πλεονέκτημα ότι μεταφέρουν λίγη ενέργεια, πράγμα που σημαίνει πως η αποστολή ενός μηνύματος με αυτό το μέσο είναι πιο συμφέρουσα από ενεργειακή άποψη.

«Κυνήγι» UFO

Αυτές οι ιδέες εγκαινίασαν μια νέα εποχή στη συζήτηση για την πολλαπλότητα των κόσμων, ανοίγοντας την προοπτική μιας επιστημονικής μελέτης του προβλήματος. Ο πρώτος που ασχολήθηκε πρακτικά με το θέμα ήταν ο Frank Drake, ερευνητής τότε του Εθνικού Ραδιοαστρονομικού Αστεροσκοπείου του Green Bank στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ. Ο Drake εκπόνησε το πρώτο σχέδιο συστηματικής αναζήτησης εξωγήινων σημάτων. Το 1960 το ραδιοτηλεσκόπιο του Green Bank αναζήτησε για αρκετούς μήνες ραδιοσήματα προς την κατεύθυνση δύο κοντινών άστρων, του ε του Ηριδανού και του τ του Κήτους, που βρίσκονται περίπου 12 έτη φωτός μακριά μας. Το αρνητικό αποτέλεσμα αυτής της πρώτης απόπειρας δεν αποθάρρυνε τους ερευνητές και πολυάριθμα προγράμματα είδαν το φως στην Αμερική, στην πρώην Σοβιετική Ένωση, στον Καναδά, στην Αυστραλία, στη Γαλλία και στην Ολλανδία. Χιλιάδες ώρες ακρόασης του ουρανού δεν έδωσαν κανένα αποτέλεσμα.

Ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα των ερευνών μέσω ραδιοκυμάτων, υπάρχει ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός που η σημασία του είναι δύσκολο να εκτιμηθεί: η απουσία του παραμικρού ίχνους εξωγήινης τεχνολογίας στον πλανήτη μας ή στο ηλιακό σύστημα. Ο προβληματισμός γύρω από τη διαπίστωση αυτή, που διατυπώθηκε στα 1683 από τον Γάλλο Bernard de Fontenelle στο έργο του «Συζητήσεις για την πολλαπλότητα των κόσμων», επανεμφανίστηκε στη μοντέρνα εκδοχή του στα μέσα του 20ού αιώνα.

Σε μια επίσκεψη στο στρατιωτικό εργαστήριο του Los Alamos το 1950, ο ιταλός φυσικός Enrico Fermi ξεκίνησε μια συζήτηση πάνω στο θέμα των εξωγήινων πολιτισμών και των διαστρικών ταξιδιών μαζί με κάποιους συναδέλφους του, και ιδιαίτερα με τον Edward Teller, τον μετέπειτα «πατέρα» της αμερικανικής υδρογονοβόμβας. Ξαφνικά ο Fermi ρώτησε τους συνομιλητές του «Μα πού είναι;» και έκανε κάποιους υπολογισμούς για να εκτιμήσει τον πιθανό αριθμό των πολιτισμών στον Γαλαξία μας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι, αν υπάρχουν και είναι πολλοί, θα έπρεπε να μας έχουν ήδη επισκεφθεί πολλές φορές στο παρελθόν.

Η συζήτηση ανάμεσα στον Fermi και στον Τeller παρέμεινε άγνωστη για πολύ καιρό. Η ερώτηση «Πού είναι;» εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1966 στο βιβλίο των Sagan και Shklofskii  «Νοήμων ζωή στο Σύμπαν», αποδιδόμενη στον Fermi αλλά χωρίς κανένα σχόλιο. Το 1975 ο αμερικανός αστρονόμος Michael Hart πρόβαλε εκ νέου τα επιχειρήματα του Fermi, χωρίς να γνωρίζει τη συζήτηση με τον Teller. Το άρθρο του κατέληγε με το συμπέρασμα ότι η απουσία εξωγήινων στη Γη σημαίνει πως είμαστε ο μόνος τεχνολογικός πολιτισμός στον Γαλαξία και κατά συνέπεια η αναζήτηση ραδιοσημάτων είναι χάσιμο χρόνου και χρήματος. Μετά τη δημοσίευση αυτού του προκλητικού άρθρου ο Carl Sagan ονόμασε την όλη προβληματική «το παράδοξο του Fermi».

Το παράδοξο του Fermi

Κάθε παράδοξο έγκειται στο ότι μία τουλάχιστον από τις βασικές του υποθέσεις δεν ισχύει. Το παράδοξο του Fermi μπορεί να αναλυθεί στις εξής υποθέσεις:

1. Ο πολιτισμός μας δεν είναι ο μόνος τεχνολογικός πολιτισμός στον Γαλαξία.

2. Ο πολιτισμός μας είναι από κάθε άποψη ένας «μέσος» πολιτισμός· πιο συγκεκριμένα, δεν είναι ούτε ο πρώτος που εμφανίστηκε στον Γαλαξία ούτε ο πιο προχωρημένος από τεχνολογική άποψη ούτε ο μόνος που θέλει να εξερευνήσει το Διάστημα και να επικοινωνήσει με άλλους πολιτισμούς.

3. Τα διαστρικά ταξίδια δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολα για πολιτισμούς λίγο πιο εξελιγμένους από τον δικό μας· μερικοί μάλιστα έχουν ήδη πραγματοποιήσει τέτοια ταξίδια και έχουν επιχειρήσει ένα πρόγραμμα γαλαξιακού αποικισμού.

4. Ο γαλαξιακός αποικισμός είναι μια σχετικά γρήγορη επιχείρηση· μπορεί να πραγματοποιηθεί σε πολύ λιγότερο από 1 δισεκατομμύριο χρόνια, σε ένα μικρό κλάσμα δηλαδή της ηλικίας του Γαλαξία μας.

Αν ισχύουν και οι τέσσερις υποθέσεις, τότε καταλήγουμε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι «θα έπρεπε να είναι εδώ», και το παράδοξο του Fermi προκύπτει φυσιολογικά. Οι οπαδοί της ύπαρξης εξωγήινης νοημοσύνης αμφισβητούν τουλάχιστον τη μία από τις υποθέσεις 3 και 4, ενώ μερικοί αρνούνται ακόμη και την υπόθεση 2. Οι αντίπαλοί τους, από την άλλη, υποστηρίζουν ότι οι υποθέσεις 3 και 4 είναι απόλυτα λογικές και ότι θα έπρεπε οπωσδήποτε να απορρίψουμε την υπόθεση 2· τέλος, οι πιο εξτρεμιστές απορρίπτουν ακόμα και την υπόθεση 1.   

Δεν είναι εύκολο να παρουσιάσουμε εδώ όλα τα επιχειρήματα των οπαδών και των αρνητών της ύπαρξης εξωγήινης νοημοσύνης σχετικά με το παράδοξο του Fermi.

Η πιο «οικονομική» ερμηνεία του παραδόξου του Fermi είναι να απορρίψουμε την υπόθεση 1 και να δεχθούμε ότι ο πολιτισμός μας είναι ο μόνος τεχνολογικός πολιτισμός στον Γαλαξία.

Εξελικτική υποστήριξη

Η λύση αυτή ταιριάζει και με τη σύγχρονη αντίληψη της θεωρίας της εξέλιξης, που τονίζει ότι η πιθανότητα να καταλήξει η εξελικτική διαδικασία στη νοημοσύνη είναι απειροελάχιστη. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι την ύπαρξη εξωγήινης νοημοσύνης υποστηρίζουν κυρίως οι αστρονόμοι, ενώ κορυφαίοι βιολόγοι (όπως ο George Gaylord Simpson ή ο Ernst Mayer, βραβείο Νομπέλ Ιατρικής) είναι σαφώς εχθρικοί σε αυτή την ιδέα.

Ο λόγος είναι ότι η ιστορία της εξέλιξης της ζωής στη Γη μάς δείχνει ξεκάθαρα τον σημαντικό ρόλο που έπαιξε η τύχη: αν εκείνος ο αστεροειδής μεγέθους Έβερεστ είχε καθυστερήσει μισή ώρα στην πορεία του πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, η σύγκρουσή του με τη Γη θα είχε αποφευχθεί. Οι δεινόσαυροι πιθανότατα θα εξακολουθούσαν να κυριαρχούν όπως είχαν κάνει επί 150 εκατομμύρια χρόνια πριν και τα θηλαστικά θα παρέμεναν ακόμη στη σκιά των τεράστιων ερπετών.  

Τουλάχιστον άλλες τέσσερις μεγάλες καταστροφές σημάδεψαν τα 530 εκατομμύρια χρόνια της ιστορίας της πολυκύτταρης ζωής στον πλανήτη μας. Στο φως αυτών των στοιχείων, είναι λογικό να αναρωτηθούμε μήπως  η εμφάνιση του ανθρώπου και της νοημοσύνης κατά τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια οφείλεται απλώς και μόνο στην τύχη.

Μόνοι και στον χρόνο;

Θα πρέπει να τονιστεί εδώ ότι «μόνοι στον χώρο» του Γαλαξία δεν σημαίνει αναγκαστικά «μόνοι και στον χρόνο», ούτε «μοναδικοί». Στα 10 δισεκατομμύρια χρόνια της ύπαρξης του Γαλαξία μας, χιλιάδες πολιτισμοί μπορεί να αναπτύχθηκαν, ακμάζοντας για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια ο καθένας και εξερευνώντας ή αποικίζοντας τη διαστημική τους γειτονιά. Στο διάστημα αυτό μπορεί να ήταν εντελώς μόνοι και να  εξαφανίστηκαν στη συνέχεια, χωρίς να έχουν μπορέσει να επικοινωνήσουν με άλλους και αγνοώντας αν άλλοι εμφανίστηκαν πιο πριν ή θα εμφανίζονταν αργότερα, εκατομμύρια χρόνια μετά την εξαφάνιση των προηγούμενων...

Η πολλαπλότητα των κόσμων αποτέλεσε ανέκαθεν ένα εξαιρετικά διαφιλονικούμενο θέμα. Τα επιχειρήματα και των δύο πλευρών («Είναι αδύνατο να είμαστε μόνοι μας μέσα στο αχανές Σύμπαν» και «Πού είναι;») έχουν στατιστικό χαρακτήρα και συνεπώς ελάχιστη αξία, αφού δεν μπορεί κανείς να κάνει στατιστική βασισμένος σε μία μόνο περίπτωση, τη ζωή στη Γη.

Η ανακάλυψη ενός κατοικημένου πλανήτη, και ακόμα περισσότερο ενός εξωγήινου πολιτισμού, θα αποτελούσε κορυφαίο γεγονός στην ιστορία του ανθρώπινου είδους. Αντίθετα, η μη ανίχνευση σημάτων εξωγήινης νοημοσύνης ακόμα και ύστερα από πολλούς αιώνες έρευνας δεν θα σήμαινε αναγκαστικά ότι δεν υπάρχουν ή ότι δεν υπήρξαν εξωγήινοι πολιτισμοί. Ίσως όμως θα έπρεπε να μας προετοιμάζει να αποδεχθούμε το ενδεχόμενο της κοσμικής μας μοναξιάς, σε ένα περιβάλλον που στο πολύ μακρινό μέλλον αναμένεται να γίνει εχθρικό στην επιβίωση των απογόνων μας και γενικότερα οποιασδήποτε μορφής ζωής.   

Καύσιμα από άλλον πλανήτη

Το 1964 ο αμερικανός μηχανικός Ντάντριτζ Κόουλ ξαναπιάνει μια παλιά ιδέα του Τσιολκόφσκι και προτείνει την αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου των αστεροειδών, αυτών των γιγάντιων βράχων που περιφέρονται στο ηλιακό μας σύστημα. Τα πτητικά υλικά τους (υδρογόνο, άζωτο, οξυγόνο) θα χρησίμευαν σαν χημικά καύσιμα στους πυραύλους μας και στις τεχνητές βιόσφαιρες των διαστημικών αποικιών μας, ενώ τα μέταλλα (σίδηρος, νικέλιο, κοβάλτιο, αλουμίνιο, τιτάνιο κ.λπ.) θα χρησίμευαν για τη βιομηχανία της Γης και για τις διάφορες διαστημικές κατασκευές. Η εμπορική αξία ενός μέσου μεγέθους αστεροειδούς, διαμέτρου ενός χιλιομέτρου, εκτιμάται σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια. 

Ακόμα περισσότερο και από τον ορυκτό πλούτο, η ενέργεια αποτελεί το σημαντικότερο αγαθό της κοσμικής γειτονιάς μας. Ένα σπάνιο ελαφρό στοιχείο, το ήλιο-3, ανύπαρκτο στη Γη, υπάρχει σε μεγάλη ποσότητα στην επιφάνεια της Σελήνης και θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν καύσιμο στους αντιδραστήρες θερμοπυρηνικής σύντηξης (που αναμένεται ότι θα κατασκευαστούν στις επόμενες δεκαετίες), προμηθεύοντάς μας «καθαρή» ενέργεια για πολλούς αιώνες.

Ωστόσο η σημαντικότερη πηγή ενέργειας στο ηλιακό μας σύστημα είναι το ίδιο το άστρο της ζωής, ο Ήλιος μας. Μόλις το ένα δισεκατομμυριοστό της κολοσσιαίας ενέργειας που εκλύει προσπίπτει στην επιφάνεια της Γης και των άλλων πλανητών, ενώ το υπόλοιπο χάνεται στα βάθη του Διαστήματος. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η τρομακτική «σπατάλη», ο Βρετανός Φρίμαν Ντάισον του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, ένας από τους κορυφαίους φυσικούς του 20ού αιώνα, προτείνει το 1960 την κατασκευή ενός γιγάντιου συστήματος από ηλιακά πανό γύρω από τον Ηλιο, έτσι ώστε να ανακτάται το σύνολο της εκπεμπόμενης ενέργειας. Η σφαίρα του Ντάισον, όπως είναι γνωστή, θα επέτρεπε σε έναν πολιτισμό εκατομμύρια φορές πιο σπάταλο ενεργειακά από τον δικό μας να επιζήσει ως τον θάνατο του Ηλιου, 5 δισεκατομμύρια χρόνια στο μέλλον. Πρόκειται αναμφισβήτητα για το μεγαλύτερο «έργο υποδομής» που θα μπορούσαμε να φανταστούμε μέσα στο ηλιακό μας σύστημα, αλλά η κατασκευή του με τα μέσα που μπορούμε σήμερα να φανταστούμε θα απαιτούσε δεκάδες χιλιάδες χρόνια.

Πολύ πέρα από τα όρια του ηλιακού μας συστήματος απλώνεται ο αχανής αστρικός ωκεανός. Όσο και αν τα διαστρικά ταξίδια εξάπτουν τη φαντασία πολλών εφήβων και συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας, η σύγχρονη επιστήμη προτιμά να τα αναβάλλει για ένα αόριστο μέλλον. Τα αστέρια εξακολουθούν να βρίσκονται πέρα από τις δυνατότητές μας, παραμένουν το ίδιο απρόσιτα όσο και στην αρχή της διαστημικής εποχής. Η τεχνολογική έκρηξη της δεκαετίας του 1960 φούντωσε τις ελπίδες για διαστρικά ταξίδια και παρακίνησε μηχανικούς και φυσικούς να στραφούν με ενθουσιασμό στις σχετικές έρευνες, αναζητώντας τρόπους να ρίξουν μια γέφυρα προς τα αστέρια. Παρά την αξιοθαύμαστη επινοητικότητά τους, όλες τους οι προσπάθειες όχι μόνο δεν είχαν αποτέλεσμα, αλλά κατέδειξαν ακόμα περισσότερο τη δυσκολία του εγχειρήματος. 

Τα ταχύτερα μακροσκοπικά αντικείμενα που κατασκεύασε ο άνθρωπος είναι τα διαστημόπλοια Βόγιατζερ που εκτοξεύθηκαν στη δεκαετία του 1970 για να εξερευνήσουν τους εξωτερικούς πλανήτες του ηλιακού συστήματος και τώρα έχουν φτάσει στα όριά του, σε απόσταση 15 δισ. χιλιομέτρων από τη Γη, τρέχοντας με 72.000 χλμ./ώρα ή 20 χλμ./δευτερόλεπτο. Με την ταχύτητα αυτή θα χρειάζονταν 65.000 χρόνια για να φτάσουν στο κοντινότερο άστρο, τον Εγγύς του Κενταύρου. Είναι προφανές ότι η ενέργεια των χημικών καυσίμων που χρησιμοποιούνται στους σημερινούς πυραύλους είναι εντελώς ανεπαρκής για να μας ταξιδέψει στα αστέρια.

Υπάρχουν μορφές ενέργειας με πολύ μεγαλύτερη απόδοση, εκατομμύρια φορές περισσότερο από τις χημικές αντιδράσεις. Η θερμοπυρηνική σύντηξη ελαφρών πυρήνων και η εξουδετέρωση ύλης-αντιύλης έχουν προταθεί για τους κινητήρες των μελλοντικών αστροπλοίων μας. Ωστόσο δεν ξέρουμε προς το παρόν πώς να κατασκευάσουμε τέτοιους κινητήρες, αλλά και αν το κατορθώναμε, οι ποσότητες των απαιτούμενων καυσίμων –δεκάδες χιλιάδες τόνοι δευτερίου και ηλίου-3 στην πρώτη περίπτωση, μερικοί τόνοι αντιύλης στη δεύτερη– είναι πολύ πέρα από τις δυνατότητές μας στο ορατό μέλλον.

Σε κάθε περίπτωση όμως, η συνολική ενέργεια που χρειάζεται για να στείλουμε ανθρώπους στα αστέρια, με διαστημόπλοια γρήγορα ή αργά, ξεπερνά κατά πολύ τις τωρινές μας δυνατότητες. Ξέρουμε καλά σήμερα ότι χωρίς κάποιο τεχνολογικό «θαύμα» ο δρόμος για τα άστρα θα είναι πολύ μακρύς και δεν θα μας ανοιχτεί πριν από αρκετούς αιώνες. Τα όνειρα πολλών για συνάντηση με κάποια «αδελφή ψυχή» μέσα στο Σύμπαν αναβάλλονται έτσι για το πολύ μακρινό μέλλον. Εκτός κι αν «εκείνοι» μας βρουν πιο πριν...