04 March 2009

Ο φιλόσοφος Σωκράτης (470 -399 π.Χ.)

Αν είχα την αρμοδιότητα να αποφασίσω, ποιος είναι ο "σημαντικότερος" Έλληνας, δεν θα επέλεγα αρχαίο, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι επί 2.000 χρόνια μετά δεν προέκυψε κάποιος νεότερος, αξιόλογος Έλληνας και, εξ αυτού, ότι η σημερινή νέα Ελλάδα (καμιά σχέση με την αρχαία, βέβαια) δεν ανέδειξε κανέναν Έλληνα στην πολιτική, την επιστήμη ή τις τέχνες. Θα εξηγήσω σε νεότερη ανάρτηση, ποιους θεωρώ καταλληλότερους από την τελική δεκάδα να επιλεγούν ως οι "σημαντικότεροι" νεο-Έλληνες. Πολύ ενδιαφέρον είναι επίσης ότι σ' αυτή την τελική δεκάδα, όπως κι αν προέκυψε, δεν περιλαμβάνεται κάποιος Βυζαντινός και σωστά, δεδομένου ότι ελάχιστοι εξ αυτών μπορούν να θεωρηθούν Έλληνες.

Ο Σωκράτης αποτελεί, βέβαια, μια κορυφαία προσωπικότητα του πολιτισμού και δικαίως βρίσκεται σε μια λίστα των 1Ο σημαντικότερων Ελλήνων. Πιστεύω, μάλιστα, ότι θα έπρεπε να βρίσκεται και σε μια λίστα των 1Ο κορυφαίων προσωπικοτήτων του παγκόσμιου πολιτισμού. Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από την παρουσίαση της τηλεόρασης του ΣΚΑΙ:

Ο Σωκράτης ήταν Έλληνας Αθηναίος φιλόσοφος και μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του Ελληνικού και παγκόσμιου πολιτισμού.

Ήταν γιος του Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης. Παντρεύτηκε σε μεγάλη ηλικία την Ξανθίππη. Ο Σωκράτης είχε έναν πολυάριθμο κύκλο πιστών φίλων, κυρίως νέων από αριστοκρατικές οικογένειες, απ' όλη την Ελλάδα. Ορισμένοι απ αυτούς έγιναν γνωστοί ως ιδρυτές φιλοσοφικών σχολών διαφόρων κατευθύνσεων. Οι γνωστότεροι ήταν ο Πλάτωνας και ο Αντισθένης στην Αθήνα, ο Ευκλείδης στα Μέγαρα και ο Φαίδωνας στην Ηλεία.

Οι πληροφορίες για τη ζωή του Σωκράτη είναι ποίκιλλες, και ο μελετητής του Αρχαιοελληνικού κόσμου μπορεί να βγάλει ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Διάφοροι αξιόλογοι συγγραφείς ασχολήθηκαν μαζί του και ο καθένας πρόσθεσε νέες πτυχές από τη ζωή του. Έτσι ο Πορφύριος μας πληροφορεί ότι ο Σωκράτης ασχολήθηκε αρχικά με το επάγγελμα του πατέρα του, ο οποίος ήταν λιθοξόος.

Στα 17 του χρόνια γνώρισε το φιλόσοφο Αρχέλαο, που του μετέδωσε το πάθος για τη φιλοσοφία και τον έπεισε να αφιερωθεί σ' αυτήν. Μία πιο βαθιά ψυχολογική πλευρά του Σωκράτη φανερώνει ο Πλάτωνας, ο οποίος στην "Απολογία" τον παρουσιάζει να θεωρεί τη φιλοσοφική ενασχόληση ως θεία εντολή. Εδώ ο Σωκράτης μπορεί να χαρακτηριστεί ως θεόπνευστος, καθώς αναφέρει το ισχυρό του ένστικτο ως μία εσωτερική παρόρ
μηση να του υπαγορεύει ποιες πράξεις κι ενασχολήσεις πρέπει να ακολουθήσει.

Στις φιλοσοφικές του έρευνες τον παρακολουθούσαν πολλοί μαθητές, ιδιαίτερα νέοι, που ένιωθαν ευχαρίστηση ακούγοντας τον να μιλάει και να συζητάει για θέματα κοινωνικά, πολιτικά, ηθικά και θρησκευτικά. Έτσι σχηματίστηκε γύρω του ένας όμιλος, που δεν αποτελούσε όμως σχολή, γιατί ο Σωκράτης δε δίδαξε συστηματικά, αλλά διαλεγόταν σε κάθε σημείο της πόλης, με ανθρώπους κάθε κοινωνικής τάξης και, σε αντίθεση με τους σοφιστές, δεν έπαιρνε χρήματα από τους μαθητές του.

Το 4Ο6 π.Χ., στη δίκη των 1Ο Αθηναίων στρατηγών, ο Σωκράτης ως πρύτανης της Βουλής, αρνήθηκε να υποβάλλει σε ψηφοφορία μια παράνομη πρόταση να δικαστούν όλοι μαζί οι στρατηγοί που είχαν κατηγορηθεί ότι δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς κατά τη ναυμαχία στις Αργινούσες. Το 4Ο4 π.Χ. εναντιώθηκε ο φιλόσοφος με τόλμη στους Τριάκοντα τυράννους, όταν αρνήθηκε να συλλάβει ένα δημοκρατικό πολίτη, το Λέοντα το Σαλαμίνιο.

Το 399 π.Χ. διατυπώθηκε εναντίον του κατηγορία με ασαφή στοιχεία, για ασέβεια προς τους θεούς και για διαφθορά των νέων. Τελικά καταδικάστηκε σε θάνατο! Ως "επιβεβαίωση" για την κατηγορία θεωρήθηκε η διδασκαλία του, η οποία επιδρούσε στους νέους. Με τον φιλελευθερισμό που τον διέκρινε, θεωρήθηκε ανατρεπτικός. Ουσιαστικός κίνητρο για τη δίωξη και την καταδίκη του υπήρξε όμως η αντιζηλία του Σωκράτη με σημαντικούς άνδρες της εποχής.

Στη διάρκεια της δίκης ο Σωκράτης έδειξε θάρρος, ενώ η αναγγελία της ποινής δεν κατάφερε να τον βγάλει από τη θεϊκή του αταραξία. Μετά την καταδίκη του παρέμεινε στο δεσμωτήριο 3Ο μέρες, γιατί ο νόμος απαγόρευε την εκτέλεση της θανατικής ποινής πριν από την
επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου. Από το διάλογο του Πλάτωνα "Κρίτων" μαθαίνουμε ότι ο Σωκράτης θα μπορούσε να σωθεί αν ήθελε, αφού οι φίλοι του είχαν τη δυνατότητα να τον βοηθήσουν να αποδράσει. Ο Σωκράτης αρνήθηκε και, ως νομοταγής πολίτης και αληθινός φιλόσοφος, περίμενε το θάνατο ειρηνικά και γαλήνια και ήπιε το κώνειο, όπως προέβλεπε ο νόμος.

Ο Σωκράτης, όπως και ο Πυθαγόρας, δεν άφησε κανένα σύγγραμμα. Γι' αυτό είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί ακριβώς το περιεχόμενο της φιλοσοφίας του. Κατά το Σωκράτη ο Θεός δε φιλοσοφεί, γιατί κατέχει τη σοφία, φιλοσοφεί όμως ο άνθρωπος, που η ύπαρξή του είναι πεπερασμένη. Η περίφημη σωκρατική φράση «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» (ένα ξέρω ότι δεν ξέρω τίποτα) φαίνεται ότι ήταν η θεμελιακή πρόταση της φιλοσοφίας του.

Στην εποχή του Σωκράτη έχουμε με τους Σοφιστές την στροφή της φιλοσοφίας προς τον άνθρωπο και τη χρήσιμη αρετή, ενώ πριν το κύριο θέμα της φιλοσοφίας των προσωκρατικών ήταν η φύση. Βέβαια, οι Σοφιστές ως μη φιλόσοφοι δεν διείσδυσαν εις βάθος στην μελέτη της πραγματικής ουσίας του ανθρώπου, κάτι που ξεκίνησε με το Σωκράτη, ο οποίος πρώτος θεώρησε την ψυχή σαν την πραγματική ουσία του ανθρώπου και την αρετή σαν αυτό που επιτρέπει την πλήρωση της ανθρώπινης φύσης μέσα από την αναζήτηση και βελτίωση της ψυχής.

Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει αυτή την στροφή του πνεύματος με τη φράση «επί Σωκράτους το δε ζητείν τα περί φύσεως έληξε, προς την χρήσιμη αρετή και την πολιτική δε απόκλεινον οι φιλοσοφούντες».

Σωκρατική (μαιευτική) μέθοδος

Η μαιευτική ήταν η μέθοδος, η οποία, σε συνδυασμό με τη χρήση της ειρωνείας, αποτελούσε χαρακτηριστικό της σωκρατικής διδασκαλίας. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή ο Σωκράτης κατά τις συζητήσεις του, προσποιούμενος την πλήρη άγνοια για το θέμα που συζητούσε κάθε φορά, προσπαθούσε μέσα από ερωτήσεις να εκμαιεύσει την αλήθεια από τον συνομιλητή του.

Ουσιαστικά ο Σωκράτης επωμιζόταν το ρόλο της συνείδησης και μέσα από αυτή τη διαδικασία ερωταπαντήσεων δημιουργούσε ένα πνεύμα διαλόγου στη συζήτηση. Ο συνομιλητής λοιπόν απαντώντας σ' αυτές τις ερωτήσεις έφτανε σε ένα συμπέρασμα -στην αλήθεια για τον Σωκράτη- από μόνος του. Η μέθοδος ονομάστηκε μαιευτική διότι όπως η μαία (επάγγελμα που έκανε και η Φαιναρέτη, μητέρα του Σωκράτη) φέρνει στον κόσμο το νεογνό έτσι και ο Σωκράτης ή ο εκάστοτε συνομιλητής που παίρνει το ρόλο της συνείδησης εξάγει από τον συνομιλητή του την αλήθεια.