25 September 2007

Ο μέτριος ηγέτης

Ο Μακιαβέλι του φτωχού

(του Γεράσιμου Βώκου,
καθηγητή Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ,
Το ΒΗΜΑ, 23/09/2007

Στον «Ηγεμόνα» του ο Μακιαβέλι ζωγραφίζει το πορτρέτο του επιτυχημένου ηγέτη. Σκληρός, αδίστακτος, ευφυής και πονηρός, κυνικός και ανελέητος, μόνο στόχο έχει να κατακτήσει και να διατηρήσει τις κατακτήσεις του. Είναι γνωστές οι τεχνικές που προτείνει ο φλωρεντίνος πολιτικός και ακόμη πιο γνωστό ότι οι περισσότεροι πολιτικοί τις καταδικάζουν ακριβώς στον βαθμό που τις εφαρμόζουν οι ίδιοι. Τίποτα το παράλογο, δεδομένου ότι η σωστή εφαρμογή της τεχνικής έχει ως απαράβατο κανόνα την απόρριψή της στα λόγια. Στην προηγούμενη προοπτική ο Μακιαβέλι, μας αρέσει δεν μας αρέσει, είχε την τόλμη και την τέχνη να οδηγήσει τη λογική της πολιτικής πράξης στα άκρα της, οπλίζοντας ταυτοχρόνως τον αναγνώστη με την υπομονή και την ψυχραιμία που του χρειάζονται για να παρακολουθήσει τη ζωντανή πολιτική που ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του.

Κάθε μεγάλο πρότυπο έχει και τη μικρή του όψη. Από τη σκοπιά αυτή, ίσως η πολιτική θεωρία σήμερα θα κέρδιζε αν επιχειρούσε να ζωγραφίσει το πορτρέτο του μέτριου ηγέτη. Οχι ακριβώς του αποτυχημένου αλλά του ημιεπιτυχούς - αν επιτρέπεται η λέξη. Εκείνου, δηλαδή, που πιστεύει ο ίδιος ότι διαθέτει όλα τα προσόντα του ηγέτη, χωρίς όμως να μπορεί, όπως καθημερινά το δείχνει η πράξη, να πετύχει τους μεγάλους στόχους που έχει θέσει στον εαυτό του. Αυτό, δηλαδή, που θα χρειαζόταν είναι ένα είδος Μακιαβέλι του φτωχού. Το έργο είναι εξαιρετικά δύσκολο και δεν αισθάνομαι ικανός να το αναλάβω. Το μόνο που μπορώ κάπως είναι να καταθέσω ορισμένες παρατηρήσεις σχετικές με το θέμα.

Πώς βρέθηκε να ηγείται ο μέτριος ηγέτης; Αναπόφευκτο το ερώτημα. Ως απάντηση μια υπόθεση εργασίας: ο μέτριος ηγέτης είναι μόνον τέκνο της συγκυρίας. Μια κρίση ή ένα κενό εξουσίας στο κόμμα του, μια αναπάντεχη ευκαιρία, αλλά και μια προαποφασισμένη πορεία που καιροφυλακτεί για την κατάλληλη στιγμή. Αν στα προηγούμενα προστεθεί και η κληρονομιά ενός μεγάλου ονόματος, η κενή θέση δεν θα αργήσει να πληρωθεί. Μόλις αυτό συμβεί, το μυαλό του ευτυχούς θνητού γεμίζει με εικόνες μεγαλείου, επάρκειας και αυταρέσκειας. Πιστεύει πραγματικά ότι είναι ο μόνος αντάξιος της θέσης που πέτυχε, φουσκώνει από ικανοποίηση και αρχίζει να απομιμείται τα μεγάλα πρότυπα.

Στην εξέλιξη αυτή προφανώς δεν είναι μόνος του: έχει την υποστήριξη όλων όσοι έκριναν σκόπιμο και αποδοτικό για τους ίδιους να τον βοηθήσουν. Τον φουσκώνουν ακόμη περισσότερο, συμφωνώντας πάντοτε με τη γνώμη και τις αποφάσεις του, τον προστατεύουν από τους αντιπάλους, τον προφυλάσσουν από τις κακοτοπιές της πραγματικότητας, καθώς τον περιβάλλουν με καθρέφτες στους οποίους αντικρίζει, πλήρης εαυτού, το είδωλό του. Εκεί, στην εικονική πραγματικότητα που ζει, ο μέτριος ηγέτης νομίζει ότι είναι αυτός τον οποίο στις κινηματογραφικές υπερπαραγωγές και στις τηλεοπτικές σειρές ονομάζουν «κυρίαρχο του παιχνιδιού». Και συμπεριφέρεται ανάλογα: δίνει εντολές, διορίζει, αποπέμπει, επαινεί, ψέγει. Με δυο λόγια, κάνει όλα όσα θα έκανε στη θέση του ένας πραγματικός ηγέτης. Και μπορεί προς στιγμήν να μας ξεγελάσει.

Αλλά η πραγματικότητα είναι εδώ, τις περισσότερες φορές σιωπηλή, σαν την αναγκαιότητα. Ενίοτε όμως αποφασίζει να βγει από τη σιωπή της και να δείξει το απειλητικό της πρόσωπο, εκείνο ακριβώς που οι άνθρωποι φοβόμαστε και για να το αντιμετωπίσουμε φτιάξαμε τον αρχηγό. Σε τέτοιες στιγμές όλοι ξέρουμε τι μας περιμένει όταν ο ηγέτης είναι μέτριος. Το επίπλαστο οικοδόμημα φανερώνει τις ρωγμές του, τα ισχνά θεμέλια τρίζουν και ο πύργος γέρνει επικίνδυνα προς το έδαφος. Οι παρατρεχάμενοι προσπαθούν όπως όπως να τον αναστηλώσουν γιατί αν καταρρεύσει θα τους πλακώσει, εκτός αν, φρόνιμοι, βρίσκονται ήδη μακριά. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο μέτριος ηγέτης συνήθως δεν εμφανίζεται ή, αν εμφανιστεί, προσπαθεί να ξορκίσει την καταστροφή με λόγια. Λόγια μεγάλα, λόγια κοινότοπα, λόγια του αέρα, τα οποία κανείς δεν εμπιστεύεται αλλά που οι περισσότεροι κάνουμε ότι πιστεύουμε, γιατί φαίνεται ότι δεν μπορούμε να πράξουμε διαφορετικά. Η επόμενη ημέρα θα μας βρει πιο αδύναμους, με το κεφάλι ακόμη πιο σκυμμένο, ξεθυμασμένους, βορά των αρπακτικών.

Ο μόνος που έχει μείνει αλώβητος είναι ο μέτριος ηγέτης μας. Σχεδόν χαρούμενος, τις περισσότερες φορές και χαμογελαστός, σφύζει από υγεία και αισιοδοξία. Γιατί όχι; Ο ίδιος βρίσκεται στη θέση του. Αυτό έχει σημασία. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που κάποιος μπορεί να βρει το θάρρος να τον αμφισβητήσει. Τότε είναι που θα δούμε τον μέτριο ηγέτη εν δράσει και θα τρίβουμε τα μάτια μας. Ελιγμοί, απειλές, λυγμοί, φωνές, χειρονομίες και σιωπές. Το καράβι πάει να βουλιάξει. Αυτός κάθεται στη θέση του, απολύτως πεπεισμένος ότι για όσα συμβαίνουν φταίει η θάλασσα και ετοιμάζεται να τη μαστιγώσει.